Թեմա։ Երկու ֆունկցիաների քանորդի և բարդ ֆունկցիայի ածանցման կանոնները

Վարժ. 259

ա)f(x)=sqrt(x)+1/x³

-(5sqrt(x)+6)/2x⁴

բ)f(x)=x³ -1/x² -1

(x⁴ -3x² +2x)/(x² -1)²

Վարժ. 260

ա)f(x)=(4x-2)²

48(4x-2)¹¹

բ)f(x)=(3-2x)¹⁵

(x² -2)

գ)f(x)=(2-x)^-9

9(2-x)^-10

դ)f(x)=(x+1)^-12

3(x-1)

ե)f(x)=4/(5x-10)¹⁰

5(x+2)

զ)f(x)=1/(1-2x)¹⁸

36(1-2x)^-19

Վարժ. 261

f(x)=3-x/2+x

ա)x₀ =0=-1,25

բ)x₀ =-3=-2

Վարժ. 262

f(x)=x² -x/x+1

ա)x₀ =-2=-1

բ)x₀ =1=0,5

Վարժ. 263

ա)f(x)=1-2x/x² +1

(1+-sqrt(5))/2

բ)f(x)=x² +2x/1-x

1+-2

գ)f(x)=x+1/x² +2x+3

-1+-sqrt(2)

դ)f(x)=2-x/x² -3x+4

2+-sqrt(2)

Прочитай одно из произведений, которое относят к литературной загадке. Это рассказ Елены Долгопят » Скупой рыцарь«

Напиши, в чем,по-твоему, заключена литературная загадка, какова мысль автора, идея произведения?

Основная тема произведения Пушкина «Скупой рыцарь» заключается в показе человеческой натуры, каким может быть человек. В данном произведении показывается скупость человека, как влияет на самого человека это качество, как его меняет не в лучшую сторону. Получается тема произведения — это наличие человеческих пороков.

Почему старик отказал в деньгах некоторым людям, почему он не старый по годам, но старый по внешнему виду?

Как вообще в рассказе показано, что такое  жизнь?

Смысл в жадности и скупости людей

Согласны ли вы, что способность человека управлять своими доходами и расходами, принимать правильные решения по распределению денежных средств и грамотно их приумножать и определяет финансовое благополучие, умение жить по средствам?

нет

Задание 2.  Подкаст

Прослушайте подкаст и письменно изложите его основную информацию. Расскажите о современном положении рынка труда в Армении и в той стране, где вы сейчас живете.

Могу сделать вывод, что, к сожалению, экономическая и финансовая ситуация в нашей стране, то есть в Армении, за эти два года достаточно сложная. Причин много, в первую очередь эта трагическая и позорная война, бездействие нашей власти, то есть никто не на своем месте в наших институтах государственного управления, высокий уровень коррупции, низкий уровень образования и много чего подобного причины. Я сейчас живу в РФ и в этой стране тоже война, но экономика страны настолько мощная, что может выдержать десятки санкций.

Задание 3. Напишите ваше сочинение-размышление  на тему » Молодежь создает мирное будущее»

Сегодняшняя молодежь — это будущее завтрашнего дня. Это факт, что молодые люди обладают властью формировать свое собственное будущее и формировать будущее всего мира. Благодаря своей энергии, энтузиазму и идеализму мы можем создать мирное и процветающее будущее для всех.
Молодежь — это ключ к мирному будущему, потому что у нее есть новые идеи, энергия и творческий потенциал. Современное поколение не связано традициями или старым образом мышления. Оно не боятся бросать вызов существующему положению вещей и предлагать новые решения социальных проблем. Его энергия может привести к позитивным переменам и вдохновить других следовать за ними.

Одним из способов, с помощью которого мы можем создать мирное будущее, является образование. Образование является основой мирного общества, и мы призваны сыграть решающую роль в обеспечении доступа к образованию для всех. Сегодняшнее поколение может быть проводником перемен, продвигая образование в своём обществе, выступая за равный доступ к образованию и распространяя осведомленность о важности образования для мира.

Еще одним способом, с помощью которого молодежь может создать мирное будущее, является поощрение разнообразия и инклюзивности. Разнообразие является ключевым фактором в построении мирных обществ, и мы можем играть важную роль в поощрении разнообразия в своём обществе. С помощью таких инициатив, как программы культурного обмена, межконфессиональные диалоги и общественные мероприятия, мы можем способствовать взаимопониманию и уважению к различным культурам и религиям.

Наконец, сегодняшняя молодёжь может способствовать миру, выступая против насилия и пропагандируя ненасильственные средства разрешения конфликтов. Насилие ведет только к еще большему насилию, и мы призваны сыграть решающую роль в содействии миру ненасильственными средствами. Став сторонниками мирного разрешения конфликтов, мы,новое поколение, можем помочь построить более мирное будущее.

Задание 4. От данных в скобках глаголов образуйте причастия настоящего времени( жить- живущий)

1)Голландские ученые установили что горожане подвержены психическим заболеванием и нервным расстройствам чаще, чем люди, живший в деревне.2)Апельсин-одно из прекрасных природных средств понижать давление.3)Иммунодуляторы являются препаратами взбрадить иммунную систему.4)В университете Сорбонна введен курс эпистолярного письма, так как, по мнению педогогов, современная молодежь полагается лишь, на электронную почту и мобильные телефоны, совсем разучилась писать обыкнавенные человеческие письма.5)Глюкоза традиционно считалсь лучшим средством для улучшения памяти, на самом деле уступает ячмению и картофелью.6)Британская биотехнологическая компания птиступила к испитаниям вакцины против курения, которая вводится ыколом в мышцу и вызывает выработку антител, препятствовать поступлению никотина и мозг.7)Как выяснили французкие ученые плакать-полезно, так как слезная жидкость удаляет из организма значительные количество токсичных веществ, образовать при нервном перенапряжении.

Culture Shock
Read the text, learn the new words and do the exercise.

What Is Culture Shock?

Culture shock refers to the feeling of disorientation experienced by people when they move to an unfamiliar cultural environment or when they are suddenly exposed to a different way of life or set of attitudes. This can be the result of immigration or a visit to a new country, a move between social environments, or simply a transition to another type of life.

Culture Shock Stages
Culture shock consists of four distinct stages: honeymoon, negotiation, adjustment, and adaptation. The honeymoon stage occurs when the individual sees the differences between the old and new culture in a romantic light. In the negotiation stage, the differences between the old and new culture become apparent and may create anxiety. The adjustment stage refers to the period when the individual grows accustomed to the new culture and develops routines. Finally, in the adaptation stage, individuals are able to participate fully and comfortably in the host culture. Adaptation or acceptance does not mean total conversion; people often keep many traits from their earlier culture, such as accents and languages. It is often referred to as the bicultural stage.

Homesickness
Culture shock may cause homesickness. This refers to the feeling of longing for one's home. People suffering from culture shock typically experience a combination of depressive and anxious symptoms related to homesickness. Ways of coping with homesickness include developing a hobby, thinking positively and feeling grateful about what one has, and building new relationships.

Cultural shock is a natural phenomenon that occurs when one has a cross-cultural experience. Going through the different stages can take weeks, months or years. But ultimately, the experience can be enriching and may end up with either adaptation with the new culture or a return home.



Comprehension:
Culture shock occurs only as a result of immigration.
a.  True
b.  False
The adaptation stage means that there is a complete change of personality.
a.  True
b.  False
Homesickness and culture shock refer to the same thing.
a.  True
b.  False
Culture shock has also positive effects on people experiencing it.
a.  True
b.  False.

Թեմա։ Երկու ֆունկցիաների քանորդի և բարդ ֆունկցիայի ածանցման կանոնները

Վարժ.254

ա)f(x)=x³ +4*x^3.5

3x² +14x^2,5

բ)f(x)=x^5/4 -3*x^1/3

1,25x^0,25 +x^-4/3

գ)f(x)=x^π +πx

πx-π

դ)f(x)=6*x^-2/3 -x^0.1

-4x^-5/3 -0,1x^-0,9

Վարժ. 255

ա)f(x)=12*sqrt(x)-sqrt(x)

4x^-4/3 -0,5x^-0,5

բ)f(x)=sqrt(x)-3*sqrt(x)²

1,3x-2

գ)f(x)=1/sqrt(x)-1/sqrt(x)

-0,5x^-1,5 +1/(3x^4/3 )

դ)f(x)=6/sqrt(x)+5/sqrt(x)

2x-1

Վարժ. 256

ա)f(x)=2x-1/1-x

1/(1-x² )

բ)f(x)=2x² -4/x+1

(2x² +4x+4)(x+1)²

Վարժ. 257

ա)f(x)=3-4x/x²

(4x-6)/x³

բ)f(x)=x² +1/sqrt(x)

(2x-4)/1

Վարժ. 258

ա)f(x)=x⁴ -x/x²

(2x³ +1)/x²

բ)f(x)=5-2x⁶ /1-x³

(6x⁸ -12x⁵ +15x² )/(1-x³ )²

Հարցերի պատասխաններ՝

1)1/g′=-g′/g²

2)(f/g)′=f′*g-f*g′/g²

3)F′x=k*f′(kx+b)

Մաքդոնալդացումը որպես գլոբալիզացման թրենդ

Ես կարծում եմ, որ իսկապես <<Mackdonalds>>, <<KFC>>, <<Coca Colan>> , <<Pepsi>> և այսպիսի շատ կազմակերպություններ աշխարհը տանում են գլոբալիզացիայի: Աշխահի բոլոր պետություններում բնականաբար նաև Հայասատնում կան ասպիսի կազամկերպություններ: Այսպիսի կազմակերպություններ հիմնելով, աշխարհի խոշոր պետությունները փորձում են մեզ տանել գլոբալիզացիայի: Ես որպես անհատ խիստ դեմ են գլոբաիզացիային, յուրաքանչյուր պետություն աշխարհում պետք է ազատ լինի ունենա իր տնտեսությունը, մշակույթը, կրոնը և այլն, նայց միևնուն ժամանակ աշխարհի պետությունները պետք է ապրեն խաղաղ և հարգեն միմյանց:

Իր ամենալայն իմաստով McDonaldization-ը մի կողմից արևմտյան արժեքների առաջմղումն է, ինչի պատճառով էլ այն նույնացվում է.
ամերիկյանացման գործընթացը։ Մյուս կողմից,
Մակդոնալդիզացիան գլոբալացման արտահայտություն է, համաշխարհայինի հաղթանակի խորհրդանիշ
ունիվերսալիզմը տեղականի նկատմամբ, ստանդարտացված ազգային հատուկի նկատմամբ:
Ցանցի շահագործման հիմքում ընկած սկզբունքները
«Մակդոնալդս»-ը համապատասխանում է գլոբալացման բուն բնույթին ու գործընթացին, որում
համազգեստ հաստատելու միտում, մեջ
ռացիոնալության տեսանկյունից,
սոցիալականության ձևերը. Ցանցում առաջացող պրակտիկաներ
ընդգրկում էր մարդու ողջ տարածությունը
գործունեությունը, ձևավորեց նոր տիպի ռացիոնալություն՝ համարժեք գլոբալացվող աշխարհի պահանջներին։

Թեման՝ «Հայաստանի 1-ին հանրապետությունը».ա/ Հայկական պետականության ձևավորումն ու ամրապնդումը /էջ 177-181/բ/ Հասարակական-քաղաքական կյանքը /էջ 183-184/գ/ 1-ին հանրապետության մշակութային կյանքը /էջ 188-190, նաև այլ աղբյուրներ/.

Առաջադրանք.
1. Ներկայացրե՛ք Հայաստանի 1-ին հանրապետության կառավարման համակարգը, Օրենսդիր, Գործադիր և Դատական մարմինները, համեմատե՛ք դրանք ներկայիս ՀՀ կառավարման համակարգի, իշխանության երեք ճյուղերի հետ:
2. Ներկայացրե՛ք 1-ին հանրապետության կրթական համակարգը: Համեմատե՛ք այն ներկայիս ՀՀ կրթական համակարգի հետ /բլոգային աշխատանք/.

1. Ներկայացրե՛ք Հայաստանի 1-ին հանրապետության կառավարման համակարգը, Օրենսդիր, Գործադիր և Դատական մարմինները, համեմատե՛ք դրանք ներկայիս ՀՀ կառավարման համակարգի, իշխանության երեք ճյուղերի հետ:

Հայաստանի Հանրապետությունը խորհրդարանական պետություն էր։ Երկրի բարձրագույն Oրենսդիր իշխանությունը խորհրդարանն էր, կամ Ազգային ժողովը։ Հանրապետության խորհրդարանի գլուխն խորհրդարանի նախագահն էր։ Խորհրդարանի գոյության պատմության ամբողջ ընթացքում Հայաստանի Հանրապետությունն ունեցել է խորհրդարանի երեք նախագահ:

Քանի որ խորհրդարանը մեր երկրի բարձրագույն օրենսիր մարմինն էր, ապա իր կողմից էին նշանակվում Հայաստանի գործադիր բարձրագույն մարմնի կառավարության նախագահները, վարչապետները: Աշխատանքներ են կատարվել արդարադատության, կամ դատական իշխանության համակարգի վերակառուցման ուղղված: Այն ժամանակվա կառավարումը մինչև հիմա շատ նմանվում է հիմիկվա կառավարմանը:

2. Ներկայացրե՛ք 1-ին հանրապետության կրթական համակարգը: Համեմատե՛ք այն ներկայիս ՀՀ կրթական համակարգի հետ /բլոգային աշխատանք/.

1918 թվականին հայերենն օրենքով ճանաչվեց պետական լեզու։ Դա շատ կարևոր է Հայաստանի կրթական համակարգի և դրա ապագայի համար: Դրանից կարող էին կախված լինել մեծ փոփոխություններ: Առաջին Հանրապետության կառավարման մարմինները դիմեցին հայ մտավորականությանը, որպեսզի նրանք օգնեն կրթական համակարգը ձևավորելուն։ Այդ գործիչներից էին բոլորիս ծանոթ Թումանյանը, Սարյանը: Նրանք օգնեցին կրթության համակարգի ձևավորմանը։ Գյուղերի մեծամասնությունում սկսեցին գործել տարրական դպրոցները, ինչը շատ կարևոր էր մարդկանց, պետության, երկրի համար: 1919 թվականին եղավ Երևանի պետական համալսարանի բացումը, որը իրականացվեց Ալեքսանդրապոլում։

Sponsored Content

Read the text, learn the new words and do the exercises.

Take a look at some of the 21st century's most amazing adventurers!

Every year, thousands of people try to climb the world’s highest mountains or walk across continents. Unlike the explorers of the past who used maps and compasses, today’s adventurers travel with modern technology like GPS and satellite phones. Many adventurers are nature lovers who use their travels to help raise awareness about a range of environmental issues, while others are keen to help people in need and raise money for charities. Let’s take a look at some of the 21st century’s greatest adventurers.

Amazon adventurer
Ed Stafford from the UK is the first person to walk the length of the Amazon River. He started by a small stream in the Andes mountains of Peru and arrived at the river’s mouth in Brazil, two years and four months later, having walked 6,000 kilometres.

The Amazon rainforest is home to poisonous snakes, crocodiles and jaguars, so Ed was in constant danger. Luckily, he survived with nothing worse than a few thousand mosquito and ant bites. On his trip, Ed had to find food to eat every day. A lot of the time, the fruit, nuts and fish he ate were hard to find and he often felt weak and exhausted.

Ed’s walk would have been impossible without technology. He used a radio to ask the people of the rainforest for food and permission to cross their land. Many of them came to meet him and helped guide him through the most difficult terrain. As he walked Ed wrote a blog, recording his day-to-day experiences. He used the media interest in his trip to protest about the destruction of the rainforest and raise money for environmental and children’s charities in Brazil and Peru.

A mountain climber
Over 4,000 climbers, aged from thirteen to eighty have been to the top of Everest. Though climbing high mountains in freezing conditions and violent storms is still extremely dangerous, the world’s best climbers now look for new challenges.

Gerlinde Kaltenbrunner from Austria fell in love with mountain climbing as a teenager. When she left school, she worked as a nurse, but kept climbing in her free time. Having climbed Everest, she decided to climb all fourteen of the world’s 8,000 metre peaks. To increase the challenge, Gerlinde climbs without using oxygen tanks. This is risky as low oxygen levels at the top of high mountains can affect brain and body functioning. Gerlinde uses her fame as a climber to support a charity for poor children and orphans in Nepal.

Hungry for adventure
Not content with one amazing trip, some of today’s adventurers go from challenge to challenge. Meagan McGrath from Canada has climbed the highest mountain on each continent, ridden a bike across Canada and run a long-distance race in the Sahara Desert in 45ºC heat. But perhaps her most remarkable journey was a skiing trip to the South Pole. On the first day, she fell into a glacier and had to be rescued. Many of us would have given up at that point, but Meagan decided to carry on. She reached the South Pole forty days later, having pulled a sledge with a tent and all her food behind her through freezing conditions and ice storms.

Erik Weihenmayer from the United States is another multi-adventurer. He’s ridden a bike through the deserts of Morocco, kayaked through the Grand Canyon and climbed Everest. Amazingly, Erik has been blind since the age of 13. Apart from his travels, he tries to encourage people with disabilities to live active lives and takes groups of young blind people on climbing expeditions.

Exercise 1. Match the vocabulary with the correct definition and write a–h next to the numbers 1–8. 

1…b.. a tank             a. to help or provide money
2…c.. destruction        b. working or operating
3…d.. functioning        c. newspaper, TV and the internet
4…f.. the media          d. amazing, unusual
5…a.. remarkable         e. a metal container containing gas or liquid
6…h.. risky              f. to live through a difficult situation
7…e.. to support         g. dangerous or unsafe
8…g.. to survive         h. destroying something

Exercise 2. Circle the best option to complete these sentences.

1. Erik / Gerlinde / Ed didn’t have to cope with freezing weather.
2. Erik takes groups of blind people up mountains / along rivers / through deserts .
3. Ed often felt tired due to the lack of sleep / food / oxygen .
4. Gerlinde / Erik / Ed used technology to contact people.
5. Meagan / Gerlinde / Ed wasn’t discouraged by an accident early in the journey.
6. Gerlinde supports a charity that helps blind people / the environment / children .
7. Gerlinde / Erik / Meagan hasn’t done a long-distance bike ride.
8. Gerlinde / Ed / Meagan had to look out for wild animals. 

Exercise 3. Complete the sentences with a number from the text.

1. The oldest person to climb Everest is Exercise 3. Complete the sentences with a number from the text.

1. The oldest person to climb Everest is eighty years old.
2. Ed Stafford’s journey took twenty-eight months.
3. Erik Weihenmayer went blind when he was thirteen years old.
4. The Amazon is  forty kilometres long.
5. Meagan McGrath took eight thousand days to ski to the South Pole.
6. There are fourteen mountains with a height over  four thousand metres.
7. More than  climbers have reached the top of Everest.
8. Temperatures in the Sahara Desert can reach  degrees Celsius.

 

Exercise 4. In 150-200 words or less, prepare your personal statement on the topic: "Which of these amazing adventures do you think is the most impressive? And why?
Ed Stafford from the UK is the first person to walk the length of the Amazon River. He started by a small stream in the Andes mountains of Peru and arrived at the river’s mouth in Brazil, two years and four months later, having walked 6,000 kilometres.

The Amazon rainforest is home to poisonous snakes, crocodiles and jaguars, so Ed was in constant danger. Luckily, he survived with nothing worse than a few thousand mosquito and ant bites. On his trip, Ed had to find food to eat every day. A lot of the time, the fruit, nuts and fish he ate were hard to find and he often felt weak and exhausted.

Ed’s walk would have been impossible without technology. He used a radio to ask the people of the rainforest for food and permission to cross their land. Many of them came to meet him and helped guide him through the most difficult terrain. As he walked Ed wrote a blog, recording his day-to-day experiences. He used the media interest in his trip to protest about the destruction of the rainforest and raise money for environmental and children’s charities in Brazil and Peru.

Թեմա։ Երկու ֆունկցիաների գումարի և արտադրյալի ածանցման կանոնները

Վարժ. 248

ա)f(x)=1/x(3-sqrt(x))

-3/x² +0,5/x^1,5

բ)f(x)=(2x-1)(sqrt(x)-1)

3sqrt(x)-2=0,5/sqrt(x)

Վարժ. 249

f(x)=3sqrt(x)+1/x-5x

ա)x₀ =1

-2,4

բ)x₀ =4

-4,3125

Վարժ. 250

f(x)=2x³ -sqrt(2x)-2/x

ա)x₀ =0,5

8,5

բ)x₀ =2

24

Վարժ. 251

f′(x)=0

ա)f(x)=x³ /3-2,5x² +6x-1

5,2

բ)f(x)=x⁵ -10x³ +40x

6

գ)f(x)=1/x+9x

1/3

դ)f(x)=4/x+25x-6

+ — 0,4

Վարժ. 252

f′(x)>0

ա)f(x)=x³ -6x² -63x-2

(∞;-3)U(7;∞)

բ)f(x)=x³ -12x+56

(∞;-2)U(2;∞)

Վարժ. 253

ա)y=x² +x-7 , [0;3]

sqrt(x+7,25)-0,5 , x∈[-7,5]

բ)y=x² +x-7 , [-3;-1]

-sqrt(x+7,25)-0,5 , x∈[-7;-1]

գ)y=2^x +2^-x , [0;1]

2x-1

դ)y=3^x +3^-x , [-1;0]

5x+1

Թեմա։ Երկու ֆունկցիաների գումարի և արտադրյալի ածանցման կանոնները

Վարժ. 243

ա)f(x)=x² +5x

2x+5

բ)f(x)=3x-x² +7

3-2x

ՎարԺ. 244

ա)f(x)=x⁴ +3x² -2x

2x² +5x

բ)f(x)=9-x⁵ +x³

3x² -5x⁴

Վարժ. 245

ա)f(x)=4sqrt(x)-x³

3x+6x²

բ)f(x)=5/x-sqrt(x)

sqrt(x)+2x

ՎարԺ. 246

ա)f(x)=x-1/x

1+1/x²

բ)f(x)=2x+sqrt(x)-2/x

2+0.5/sqrt(x)+2/x²

Վարժ. 247

ա)f(x)=sqrt(x)(x³ -2x² )

3.5x-5x

բ)f(x)=1/x*(2+3x-x³ )

-5/x² -0,5/sqrt(x)

Հարցերի պատասխաններ՝

1)(k*f)=k*f , (f+g)=f*g , (f-g)=f-g

2)(f*g)=f*g+f*g

3)(xⁿ )=nx^n-1

4)

5)

Թեման՝ «Հայաստանի 1-ին հանրապետության միջազգային դրությունը».ա/ Հանրապետության արտաքին կապերը և հարաբերություններըբ/ Հայկական հարցը Փարիզի խաղաղության վեհաժողովումգ/ Սևրի պայմանագիրը /բանավոր, էջ 191-206, նաև այլ աղբյուրներ/.

Առաջադրանք․
1. Համառոտ նկարագրե՛ք Հայաստանի 1-ին հանրապետության և ներկայիս Հայաստանի  հարաբերությունները հարևան երկրների հետ /1918-20թթ․ և այսօր/․
-Հայ-վրացական հարաբերություններ
-Հայ-ադրբեջանական հարաբերություններ
-Հայ-թուրքական հարաբերություններ

-Հայ-իրանական հարաբերություններ /բլոգային աշխատանք/․

ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ԱՌԱՋԻՆ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅՈՒՆԸ (1918 թ. ՄԱՅԻՍԻ 28 – 1920 թ. ԴԵԿՏԵՄԲԵՐԻ 2)
ԹԵՄԱ 1 ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ԿԱՅԱՑՈՒՄԸ 1. Հայաստանի Հանրապետության հռչակումը։ Բաթումի պայմանագիրը Հայաստանի Հանրապետության հռչակումը։ Երբ հայ ժողովուրդը թուրքա կան զավթիչների դեմ կյանքի ու մահվան կռիվներ էր մղում 1918թ. մա յիսյան հերոսա մարտերում, սուր հակասություններ էին առաջացել երկրա մասի երեք հիմնական ազգություններից կազմված Անդրկովկասյան Դաշնային Հանրապետության իշխա նության մարմիններում։ Այդ իսկ պատճառով Անդրկով կասյան Դաշնության փլուզումը դարձավ անխուսափելի։ 1918թ. մայիսի 26-ին լուծարվեց Անդրկովկասյան սեյմը (պառլամենտը), և դրանով իսկ կազմալուծվեց Անդրկովկասյան Հանրապետությունը։ Այդ նույն օրը Վրաստանը հռչակեց իր անկախությունը, հաջորդ օրը` Ադրբեջանը, իսկ մայիսի 28-ին Թիֆլիսում գործող Հայոց (կենտրոնական) ազգային խորհուրդը որոշում կայացրեց հռչակել Հայաստանի անկախությունը։ Ընդունված հայտարարագրում մասնավորապես ասվում էր. «Անդրկովկասի քաղաքական ամբողջության լուծարումով և Վրաստանի ու Ադրբե ջանի անկախության հռչակումով ստեղծված նոր կացության հանդեպ` Հայոց ազգային խորհուրդը իրեն հայտարարում է հայկական գավառների գերագույն և միակ իշխանություն»։ Այսպիսով` եղեռն ապրած հայ ժողովուրդը, թշնամու մահաբեր սպառնալիքի պայմաններում, ուժ գտավ իր մեջ և վերականգնեց հայոց անկախ պետականու թյունը։ Հայաստանի անկախության հռչակումը պատմական անհրաժեշտություն էր և ստեղծ ված պայմաններում միակ նախընտրելի ուղին։ Հայաստանի անկախության համար հայ ժողովուրդը պարտական էր ազատագրական իր տևա կան պայքարին, իսկ կոնկրետ պարագայում` Սարդարապատի, ԲաշԱպարանի, Ղարաքիլիսայի հաղթական հերոսա մարտերին։ Ի նշանավորումն այդ իրադարձության` Մայիսի 28-ը համար
ԲԱԺԻՆ 1
Բաշ Ապարանի հերոսամարտի հուշակոթողը
7
վում է համայն հայության նվիրական տոներից մեկը` Առաջին հանրապետության անկախության օրը։ Հայաստանի անկախության հռչակումը շրջադարձային եղավ հայ ժողովրդի քաղաքական և հոգևոր-մշակութային կյանքում։ Բաթումի պայմանագիրը։ Ինչպես արդեն տեղյակ եք, 1918թ. ապրիլին Տրապի զոնում ընդհատված թուրք-անդրկովկասյան բանակցությունները մայիսի սկզբներին վերսկսվեցին Բաթումում։ Թուրքերն, արբեցած իրենց ռազմական հաջողություններով, ավելի կողոպտիչ պայմաններ ներկայացրին։ Նրանք մայիսի 26-ին վերջնագիր տվեցին անդրկովկասյան պատվիրակությանը։ Բայց քանի որ հենց նույն օրը Անդրկովկասյան Հանրապետությունը կազմալուծվեց, ուստի նորահռչակ հանրապետություններից յուրա քան չյուրն ինքը պետք է լուծեր Թուրքիայի հետ պատերազմի և խաղաղության հարցը։ Հենց Հայաստանի անկախության հռչակման օրը` մայիսի 28-ին, Հայոց ազգային խորհուրդը որոշեց նոր պատվիրակություն ուղարկել Բաթում և հաշտություն կնքել թուրքերի հետ։ Նորանկախ Հայաստանի պատվիրակությունը գլխավորեց Ալ. Խատիսյանը։ Չնայած մայիսյան հերոսամարտերին, այդուհանդերձ, մահացու վտանգը արևելահայության գլխից լիովին չէր վերացել։ Այդ իսկ պատճառով անհրաժեշտ էր հաշտություն կնքել և փոքրինչ դադար առնել։ Մայիսի վերջին սկսվեցին հայ-թուրքական բանակցությունները։ Հունիսի 4-ին կնքվեց Բաթումի հաշտության պայմանագիրը Հայաստանի Հանրապե տության և Օսմանյան Թուրքիայի միջև։ Պայմանները չափազանց ծանր էին Հայաստանի համար։ Կնքված պայմանագրով հայ-թուրքական սահմանագիծը այնպես էր տարվում, որ երկիրը մասնատվում և չնչին տարածք էր թողնվում Հայաստանին։ Պայմանագրի համաձայն` Հայաստանը ունենալու էր սահմանափակ թվով զորք։ Երկաթուղիների վերահսկողությունն անցնելու էր Թուրքիային, որպեսզի կարողանա Հայաստանի վրայով զորք տեղափոխել Ադրբեջան։ Դրա նպատակն էր խորտակել Ստ. Շահումյանի գլխավորած Բաքվի կոմունան և տիրանալ Բաքվի նավթին։ Դրանից զատ` Հայաստանը պարտավորվում էր կազմալուծել հայկական ազգային անկանոն զորա խմբերը և այլն։ Այսպիսով, Բաթումի պայմանագրով Թուրքիային էր անցնում ոչ միայն Արևմտյան Հայաստանը, այլև Արևելյան Հայաստանի զգալի մասը` Կարսի մարզը և շուրջ 5 գավառ։ Հայաստանի Հանրապետությանը փաստորեն մնում էր ընդամենը 12 հազ. քառ. կմ տարածք, որն ընդգրկում էր Սևանա լճի ավազանը և Արարատյան դաշտի մի մասը։ Այս կապակցությամբ տեղին է հիշել գերմանացի մի դիվանագետի արտա հայտած հետևյալ պատկերավոր Ալեքսանդր Խա տի սյան
8
խոսքերը. «Թուրքերը հայերին տեղ տվեցին Սևանում լողանալու համար, բայց դուրս գալու` չորանալու համար տեղ չտվեցին»։ Ընդհանուր հաշվով Թուրքիան Արևելյան Հայաստանից խլում էր 28 հազ. քառ. կմ տարածք։ Բայց, մյուս կողմից, ճակատագրի հեգնանքով, սա անկախ Հայաստանի առաջին միջազգային փաստաթուղթն էր, որով Թուրքիան առաջինը ճանաչեց Հայաստանի անկախությունը։ Ալ. Խատիսյանը, ամփոփելով հայ-թուրքական բանակցությունների արդյունքները, իր ուղարկած նամակում գրում էր. «Մենք կբերենք վատ հաշտության պայմանագիր, բայց կբերենք նաև անկախ Հայաստան, տուն, բույն, որտեղ կռվում է ժողովրդական միտքը։ Այս բոլորը կկապի, կմիավորի, կբարձրացնի ոգին, իսկ դա կարևոր է։ Ես հավատում եմ մեր պետությանը»։ Բաթումի պայմանագիրը, որը չի վավերացվել ո՛չ Հայաստանի և ո՛չ էլ Թուրքիայի կառավարությունների կողմից, իր ուժը պահպանեց մինչև համաշխարհային պատերազմի ավարտը` 1918թ. նոյեմբերը։ Այսպիսով` չափազանց ծանր պայմաններում հռչակվեց Հայաստանի պետական անկախությունը: Նորահռչակ Հայաստանի Հանրապետությունը հարկադրված էր կնքել Բաթումի կողոպտիչ պայմանագիրը: Բայց դրա շնորհիվ ձեռք բերվեց դադար, որը հնարավորություն տվեց սկսելու պետական շինարարության գործընթացը:2. Իշխանության մարմինների ձեվավորումը Իշխանության մարմինների ստեղծումը: Պետական շինարարության կարևո րագույն օղակներից է գործադիր, օրենսդիր և դատական իշխանությունների ձևա վորումը: Հայաստանի անկախության հռչակումից և Բաթումի հաշտության պայմա նագրի կնքումից հետո Թիֆլիսում կազմվեց անդրանիկ կառավարությունը։ Նա 1918թ. հուլիսի երկրորդ կեսին, Հայոց ազգային
9
խորհրդի անդամների հետ, փոխադրվեց մայրաքաղաք Երևան և անմիջապես անցավ գործի։ Կառավարության նախագահ (վարչապետ) ընտրվեց Հովհաննես Քաջազնունին (1868-1937)։ Մինչ նորակազմ կառավարությունը Թիֆլիսից կժամաներ Երևան, տեղում պետական կառույցներ ստեղծելու և կարգուկանոն հաստատելու ուղղությամբ հսկա յական կազմակերպչական աշխատանք էր կատարվել։ Այն իրականացրել էր Երևանի ազգային խորհրդի փաստացի ղեկավար, հայ ազատագրական շարժման ականավոր գործիչ Արամ Մանուկյանը (Սարգիս Հովհաննիսյան, 1879-1919)։ Նրան իրավամբ կարելի է համարել Հայաստանի Առաջին հանրապետության հիմնադիր։ Կառավարության ստեղծումից հետո խնդիր դրվեց ձևավորել բարձրագույն օրենսդիր մարմինը` խորհրդարանը։ Հանրապետության գոյության 2,5 տարվա ըն թացքում կազմվել է երկու գումարման խորհրդարան։ Առաջին խորհրդարանը կոչվել է Հայաստանի խորհուրդ` 46 պատգամավորով, բազմակուսակցական սկզբունքով։ Երկրորդ գումարման խորհրդարանը (պառլամենտ) ձևավորվել է 1919թ. հունիսին անցկացված համաժողովրդական ընտրությունների միջոցով։ Բաղկացած էր 80 պատ գամավորից, որոնց ճնշող մեծամասնությունը Դաշնակցություն կուսակցության ներկա յացուցիչներ էին։ Առաջին խորհրդարանի նախագահ ընտրվեց մասնագիտությամբ գյուղատնտես Ավետիք Սահակյանը‚ իսկ երկրորդինը` գրող, հրապարակախոս Ավետիս Ահարոնյանը (1866-1948)։
Ա վե տիք Սա հակյան Ավետիս Ահա րո նյանԱ րամ Մանուկյան Պետական կառավարման տեսակետից ՀՀ-ն համարվում էր խորհրդարանական դեմոկրատական (ռամկավար) հանրապետություն, որտեղ բարձրա գույն օրենսդիր իշխա նությունը խորհրդարանն էր, իսկ բարձրագույն գործադիր իշխանությունը` կառավարությունը, որի նախագահը (վարչապետը)
Հովհաննես Քաջազնունի
10
համարվում էր հանրապետության առաջին պաշտոնատար անձը։ Վերջինս ընտրվում էր խորհրդարանի կողմից, և նրա գլխավորած կառավարությունը պատասխանատու էր խորհրդարանի առաջ։ Պետական իշխանության կայացման գործում կարևոր էր նաև դատական իշխա նության ձևավորումը։ Սկզբում ժամանակավորապես, որոշ փոփոխու թյուն ներով, պահ պանվեցին Ռուսական կայսրության օրենքները։ Հետագայում աստիճանաբար սկսեցին արմատավորվել հայ ազ գային-պետական ոգուն բնորոշ օրենք ներ։ Դատաիրավական համակարգում մտցվեց եռաստիճան (շրջանային, դատաստանական պալատ և սենատ) դատական ատյան։ Բարձրագույն դատական մարմինը սենատն էր: Հանրապետության դատական համակարգի ժողովրդավարացման դրսևորում էր 1919թ. երդվյալ ատենակալների դատարանի հիմնումը։ Իշխանության համակարգում իրենց ուրույն տեղն ունեին տեղական իշխանության` գավառային, քաղաքային և համայնքային մարմինները։ Աշխար համարտի ավարտից հետո, երբ ՀՀ տարածքը սկսեց ընդարձակվել, գավառների թիվն անցավ մեկ տասնյակից։ Հանրապետական նշանակության քաղաքների թիվը նույնպես անցնում էր մեկ տասնյակից։ Ավելի ուշ` 1920թ. մայիսին, վարչական տեսակետից հանրապե տության տարածքը բաժանվեց չորս նահանգների` Արարատյան, Շիրակի, Վանանդի և Սյունիքի։ Այդ ժամանակ ՀՀ տարածքը հասավ շուրջ 70 հազ. քառ. կմ-ի, 2 մլն բնակ չությամբ։ Կառավարության նախաձեռնությամբ մշակվեց և գործողության մեջ դրվեց զեմստվային (տեղական ինքնակառավարման) մարմինների մասին օրենքը։ Իշխանության տեղական մարմինները ընտրովի էին: Վերակազմվեցին քաղաքային ինքնավարությունները և այլն։ Ազգային բանակի ստեղծումը։ Հայոց անկախ պետա կանության կայացման ամենազորեղ կռվաններից մեկը սեփական ազգային բանակի ստեղծումն էր։ Պատ մության փորձը սովորեցնում է, որ այն ազգն է անվտանգ, իսկ պետությունը` կենսունակ, որն ունի կարգապահ ու մարտունակ բանակ։ Բաթումի պայմանագրից հետո Թուրքիայի պահան ջով Հայաստանը կարող էր ունենալ ընդամենը մեկ դիվիզիա։ Այդ իսկ պատճառով 1918թ. ամռանը հայկական կոր պուսը վերակազմավորվեց մեկ հետևակային դիվիզիայի, որի հրամանատար նշա նակվեց Հայաստանի Հանրապետության առաջին խորհրդարանի շենքը Երևանում Մովսես Սի լիկյան
11
գեներալ Մովսես Սիլիկյանը (1862-1937)։ Դիվիզիայի զորայինների ընդհանուր թիվը հասնում էր 16 հազարի։ Հանրապետության առաջին ռազմական նախարարն էր գեներալ Հովհաննես Հախվերդյանը (1873-1937), իսկ հայոց բանակի գլխավոր հրամանատարը (սպարապետ)` գեներալ Թովմաս Նազարբեկյանը (1855-1931)։ Կազմալուծվեցին ՀՀ տարածքում գտնվող կամավոր հայդուկային խմբերը։ Մասնավորապես խոսքը վերաբերում է փառաբանված հայդուկապետ Անդրանիկի գլխավորած հավաքական զորաջոկատին։ Գեներալ Անդրանիկը որոշակի տարա ձայնություններ ուներ կառավարության հետ, ուստի 1919թ. գարնանը նա իր սուրը և մյուս զենքերը հանձնեց կաթողիկոսին և մեկընդմիշտ հեռացավ Հայաստանից։ Ազ գային հերոս Անդրանիկը արտասահմանում շարունակեց իր ազգանվեր գործու նեությունը։ Նա մահացավ 1927թ. ԱՄՆ-ի Ֆրեզնո քաղաքում, թաղվեց Փարիզի Պեր-Լաշեզ գերեզմանատանը։ Երախտագետ հայ ժողովուրդը ի կատար ածեց Անդրանիկի կտակը։ 2000թ. նրա աճյունը տեղափոխվեց հայրենիք և հանդիսավորությամբ թաղվեց Երևանի Եռաբլուր զինվորական պանթեոնում, այնտեղ, ուր հանգչում են Հայաստանի ու արցախյան հերոսամարտի մյուս նահատակ հերոսները։ 1919թ. հունվարից, երբ արդեն թուրքական զորքը հեռացել էր Անդրկովկասից, և ավարտվել էր նաև հայ-վրացական պատերազմը, կատարվեց բանակի մասնակի զո րա ցրում։ Դրա փոխարեն հայտա րարվեց 20-25 տարեկան զինապարտ քաղա քացիների զորակոչ։ ՀՀ զինված ուժերը աստիճանաբար համալրվում էին թե՛ զորքով և թե՛ զին տեխնիկայով ու նյութատեխնիկական միջոցներով։ Արդեն 1920թ. հունվարին հանրա պետության զորքի թիվը հասնում էր 25 հազարի, իսկ աշնանը, թուրք-հայկական պատե րազմի շրջանում, շուրջ 40 հազարի, այդ թվում` 33 գեներալ և 2000-ից ավելի սպա։ Բանակում կարևոր խնդիրներից էին նաև կարգապահության ամրապնդումը, մարտական ոգու բարձրացումը, մայրենի լեզվի արմատավորումը և այլն։ Այդ ուղղությամբ ևս զգալի աշխատանքներ կատարվեցին։ Սակայն ժամանակի պակասը և մի շարք աննպաստ հանգամանքներ հնարավորություն չտվեցին ավարտին հասցնել հայկական ազգային բանակի կայացումը։ Դիվանագիտական կապերի հաստատումը։ Յուրաքանչյուր նորանկախ պետու թյան առաջնահերթ խնդիրներից է հասնել այլ պետությունների հետ դիվանագիտական կապերի հաստատման և միջազգային ճանաչման։ ՀՀ Թովմաս Նա զար բե կյա ն Գեներալ Ան դրանիկ
12
առաջին ճանաչողը եղավ Թուրքիան, սակայն կողմերի միջև անմիջական հարաբերություններ չհաստատվեցին։ Հայաստանը դիվանագիտական կապեր հաստատեց ու ներկայացուցչություններ հիմ նեց ինչպես իր անմի ջական հարևանների` Վրաստանի, Պարսկաստանի ու Ադրբե ջանի, այնպես էլ Քառյակ դաշինքի և Անտանտի մի շարք երկրների հետ։ Ընդհանուր հաշվով մեկ-երկու տարվա ընթացքում Հայաստանը դիվանագիտական կապեր հաստատեց աշխարհի շուրջ 40 պետությունների հետ։ Դիվանագիտական ներկայա ցուցչություններ (դեսպանատներ) բացվեցին Թիֆլիսում, Թեհրանում, Փարիզում, Հռո մում, Վաշինգտոնում, Տոկիոյում, Կիևում, Կրասնոդարում և այլուր։ Տարբեր երկրներում դիվանագիտական աշխատանք էին վարում Արմեն Գարոն, Տիգրան Բեկզադյանը, Գրիգոր Զամոյանը, Լևոն Եվանգուլյանը, Հովսեփ Արղությանը և շատ ուրիշներ: 1920թ. հունվարին Անտանտի պետությունների Գերագույն խորհուրդը փաստորեն (de facto) ճանաչեց Հայաստանի Հանրապետությունը։ Հայաստանը պատրաստվում էր անդամակցելու այն ժամանակվա միջազգային ամենահեղինակավոր կազմակեր պությանը` Ազգերի լիգային։ Սակայն 1920թ. վերջին Հայաստանի անկախության վերացման ու խորհրդայնացման հետևանքով այդ հարցը փակվեց։ Դիվանագիտական կապեր հաստատելով՝ Հայաստանի կառավարու թյունը նպատակ էր հետապնդում հասնել Հայաստանի միջազգային ճանաչմանը‚ դրանով նպաստ բերել Հայկական հարցի լուծմանը, օտար պետությունների հետ իրականացնել առևտրատնտեսական հարաբերություններ, ստանալ հումանիտար օգնություն և այլն։ Հայաստանի Հանրապետության պետական խորհրդանիշները։ Անկախ պետա կանությունը անհնար է պատկերացնել առանց ազգային-պետական խորհրդանիշների։ Պետա կան դրոշ ընդունվեց եռագույնը` կարմիր, կապույտ և ծիրանի գույներով։ Կարմիրը խորհրդանշում էր ազատագրական պայքարում հայ ժողովրդի թափած արյունը, կապույտը` Հայաստանի ջինջ երկինքը, իսկ ծիրանագույնը` աշխատանքը։ Պետական օրհներգ (հիմն) ճանաչվեց ազատության մեծ երգիչ Մ. Նալբանդյանի խոսքերի հիման վրա գրված «Մեր հայրենիք» հայրենասիրական երգը։ Հաստատվեց նաև զինանշանը (գերբը), որի հեղինակներն էին մեծանուն ճարտարապետ Ալեքսանդր Թամանյանը և նկարիչ Հակոբ Կոջոյանը։ Զինանշանի վրա պատկերված առյուծը և Հանրապետության դրոշը Հանրապետության զինանշանը
13
արծիվը գաղափարի իմաստով մարմնավորում էին երկու` Արևելյան և Արևմտյան Հայաստանները։ Այդ նշանակում էր, որ հայ ժողովուրդը երազանք ուներ հասնելու երկու Հայաստանների միացմանը։ Հատկանշական է, որ մերօրյա Հայաստանի Հան րա պետությունը ժառանգել և ընդունել է այն ժամանակվա բոլոր երեք խորհրդանիշները` դրոշը, օրհներգը և զինանշանը։ Հատուկ օրենքով սահմանվեցին ՀՀ պետական և ազգային-կրոնական տոները` Նոր տարվա, Ծննդյան, Վարդանանց, Տյառնընդառաջի, Զատկի, Մայիսի 1-ի և այլն։ Կարգավորվեցին պետության և եկեղեցու փոխհա րա բերությունները։ Հռչակվեցին բոլոր կրոնների (խղճի) կատարյալ ազատություն և հավասարություն։ Հայոց պետականության անվիճելի արժեքներից մեկը դարձավ հայերենը պետա կան-պաշտոնական լեզու ճանաչելը և գործողության մեջ դնելը։ Մայրենին ստացավ պետական լեզվի կարգավիճակ։ Ցարական ժամանակների նախկին պետական դպրոց ները ազգայնացվեցին ու հայաշունչ դարձան։ Սահմանվեցին պետական շքանշաններ։ Հայոց անկախ պետականության կայաց ման գործում կարևոր երևույթ էր ազգային դրամի (արժույթի) ստեղծումը, որը տպվեց Լոնդոնում և փոխադրվեց Հայաստան: Շրջանառության մեջ դրվեցին հայկական չե կերը (կուպյուր), հիմնվեց հանրապետության պետական բանկը և այլն։ Հայկական անկախ պետականության վերականգնման պատմական նշանա կությունը։ Այսպիսով, դարերի ընդմիջումից հետո, հայ ժողովրդի հերո սական մաքա ռումների արդյունքում, 1918թ. մայիսի 28-ին ծնվեց Հայաստանի Առաջին հանրա պետությունը։ Դա օրինաչափ պատմական անհրա ժեշտու թյուն էր։ Հայաստանի անկախության հռչակումը նոր դարաշրջան բացեց հայ ժողովրդի բազմադարյան պատմության մեջ։ Դրանով փաստորեն սկսվեց հայոց պատմության նորագույն ժամանակաշրջանը։ Անկախ պետականության վերականգնումը պայմաններ ստեղծեց ազգային վերա ծնության ու զարգացման համար։ Կարճ ժամանակամիջոցում Հայաստանը դարձավ կազմակերպված պետու թյուն` իրեն բնորոշ գրեթե բոլոր հատկանիշներով` իշխանության մարմիննե րով‚ տնտեսական-քաղաքական համակարգով, ազգային բանակով, դիվանագիտական կապերով, պետա կանության խորհրդանիշներով և այլն։ Պետական կառուցվածքի ու կառավարման տեսակետից Հայաստանը դեմոկրա տական (ժողովրդավարական) հանրապետություն էր` խորհրդարանի գերակայությամբ։ Ծրագրվում էր Հայկական հարցի լուծումից հետո ընդունել սահմանադրություն: Հայաստանի Հանրապետությունը դարձավ աշխարհացրիվ հայության հայրենիքը, նրա հասարակական-քաղաքական և հոգևոր-մշակութային կյանքի միավորման կենտրոնը: