Կրոնական տուրիզմի համաշխարհային կենտրոնները

Սուրբ Հարության տաճար

Կոնստանդիանոս կայսեր շինությունները

Քրիստոսի դամբարանը (կուվուկլիա)

Դեռևս առաջին քրիստոնյաները պաշտամունքի առարկա էին դարձրել Հիսուսի թաղման վայրը, որն այն ժամանակ գտնվում էր Երուսաղեմի քաղաքային տարածքից դուրս։ Հավանաբար, սրբատեղիի մասին հիշողությունները չեն վերացել նաև 70 թվականին Տիտոս կայսեր կողմից քաղաքն ավերելուց հետո։ Եվսեբիոս Կեսարացու վկայությամբ Հադրիանոս կայսեր օրոք (135 թվական) ավերված Երուսաղեմի տեղում հռոմեական նոր քաղաքի` Էլիա Կապիտոլինայի (ներկայումս` Երուսաղեմի հին քաղաք) կառուցման ժամանակ Քրիստոսի գերեզմանի տեղում կառուցվում է Վեներային նվիրված հեթանոսական տաճար։ Այդ տեղում առաջին տաճարի կառուցման հիմքը դրվել է Կոստանդինոս կայսեր մոր` Ֆլավիա Ելենա Ավգուստայի նախաձեռնությամբ։ Այն կառուցվել է եպիսկոպոս Մակարիոս Երուսաղեմցու ղեկավարությամբ Սուրբ Ծննդյան տաճարի հետ միաժամանակ։ Բացի Սուրբ Հարության տաճարից` վանական համալիրի մեջ մտել են Քրիստոսի խաչելության հնարավոր վայրը Գողգոթայում։ Արդյունքում կառուցվել է շինությունների համալիր, որի տեսքը հնարավոր է եղել վերականգնել վաղքրիստոնեական շրջանից հասած նկարագրությունների, Մադաբա քաղաքում հայտնաբերված խճանկարային քարտեզի (5-րդ դար) և հնագիտական պեղումների արդյունքում։

Վանական համալիրը բաղկացած է եղել արևմուտքից արևելք ձգվող մի քանի մասերից։ Դրանք են Անաստասիս կոչված (հունարենից թարգմանաբար նշանակում է «հարություն») շրջանաձև տաճար-դամբարանը, որի կենտրոնում եղել է Տիրոջ գերեզմանը, Մեծ եկեղեցին, որի խորանն ուղղված է Անաստասիսին։ Բազիլիկի ներսում ձևավորել են կրիպտե, որով նշվում է Քրիստոսի խաչելության տեղը։ Անաստասիսի և բազիլիկի մեջտեղում, ինչպես նաև նրա արևելյան մուտքի մոտ, եղել են սյունազարդ բակեր։ Գլխավոր մուտքը եղել է արևելյան մասում` հիմնական փողոցներից մեկում։ Շինությունը ճոխ զարդարվել է մարմարի, խճաքարի տարբեր տեսակներով, թանկարժեք ձուլվածքներով։

Հարության տաճարը հանդիսավոր պայմաններում օծվել է Կոնստանդիանոս կայսեր ներկայությամբ 335 թվականի սեպտեմբերի 13-ին։ Ի նշանավորումն այդ կարևոր իրադարձության` ուղղափառ եկեղեցիներում Տաճարի օծման տոն է նշվել^[2]։

Կառուցվածք և ժամանակակից կարգավիճակ

Տաճարի ներկա վիճակը, 2015

Սուրբ Հարության տաճարը ներկայումս ճարտարապետական համալիր է, որ ներառում է Քրիստոսի խաչելության վայրը Գողգոթայում, ռոտոնդան (գմբեթով շինություն, որի տակ Տիրոջ գերեզմանն է), Կաֆոլիկոնը (Երուսաղեմի եկեղեցու տաճարը), ստորերկրյա սրբավայրը Սուրբ խաչի մասունքով, Սուրբ Հեղինեի տաճարը։ Տաճարի տարածքում գործում են մի քանի մենաստաններ, օժանդակ շինություններ։

Սուրբ Հարության տաճարը բաժանված է քրիստոնեական վեց եկեղեցիների միջև` ուղղափառ հունական, կաթոլիկ, հայկական, ղպտիական, ասորական և եթովպիական, որոնցից յուրաքանչյուրն ունի իր տարածքը և աղոթքի ժամերը։ Այսպես` ֆրանցիսկյանների եկեղեցին և խորանը պատկանում են սուրբ Ֆրանցիսկոսի կաթոլիկ օրդենին, Ելենայի տաճարն ու «Երեք Մարիամներ» հատվածը` Հայ առաքելական եկեղեցուն, սուրբ Հովսեփ Արիմաֆեյցու գերեզմանն ու Տիրոջ գերեզմանի արևմտյան մասի խորանը`ղպտի ուղղափառ եկեղեցուն։ Գողգոթայի, Կաֆոլիկոնի վերահսկողությունը պատկանում է Երուսաղեմի ուղղափառ եկեղեցուն, իսկ Տիրոջ դամբարանը մի քանիսի հսկողության ներքո է գտնվում. այնտեղ պատարագ են մատուցում ուղղափառները (գիշերվա ժամը 1-ին), հայերը (առավոտյան ժամը 4-ին), կաթոլիկները (առավոտվա 6-ից մինչև 9-ը)։

Այսպիսի բաժանումը հաճախ ընդհարումների ու վեճերի առիթ է դառնում վերահսկողություն ունեցող եկեղեցիների միջև։ Որպեսզի խուսափեն դրանցից, տաճարի բանալիները 1192 թվականից ի վեր պահում են արաբ մուսուլմանական Ջաուդա ալ Գադիյա (արաբ․՝ جودة آل غضية‎‎‎‎) ընտանիքի անդամերը, ընդ որում տաճարի դուռը բացելու և փակելու իրավունքը վերապահված է մուսուլմանական մեկ այլ` Նուսայբա ընտանիքին (արաբ․՝ عائلة نسيبة‎‎‎‎): Այդ իրավունքը դարերի ընթացքում երկու ընտանիքներին էլ փոխանցվում է սերնդեսերունդ` հայրերից որդիներին։

Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածին

Մայր աթոռ Սուրբ Էջմիածինը^[1] Հայ Առաքելական Եկեղեցու հոգևոր և վարչական կենտրոնն է, որը գտնվում է Հայաստանի Էջմիածին քաղաքում։

Այստեղ է գտնվում Էջմիածնի Մայր Տաճարը, որը ըստ Գրիգոր Լուսավորչի նկարագրման, հիմնվել է իր երազում տեսած Հիսուսի իջման վայրում և կառուցվել Գրիգոր Լուսավորչի ու Տրդատ Գ թագավորի կողմից 303 թ.։

Այն աշխարհասփյուռ հայության գերագույն մասի սրբազան ուխտատեղին է և Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսության նստավայրը՝ Վեհարանը։

Եկեղեցու պատմությունն ամփոփող պատմական հուշարձանները, թանգարանները, գրադարանները և հենց Մայր Տաճարը ներկայացնում են հայոց բազմադարյան պատմությունը, գրականության և արվեստի բացառիկ արժեքները, հոգևոր մշակույթի գանձերը^[2][3]։ Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածինը մեծ պատասխանատվություն է կրում թե այստեղ ստեղծված և թե Եկեղեցուն նվիրաբերված մշակութային արժեքների պահպանության համար։

Մայր Աթոռը իրականացնում է սոցիալական, մշակութային և դաստիարակչական ծրագրեր Հայաստանում, ինչպես նաև սփյուռքում։

Պատմություն

Կիլիկիայի հայկական թագավորության անկումից հետո կաթողիկոսական աթոռը հայտնվեց իսլամադավան տարբեր իշխանությունների տիրապետության տակ, որոնք ծանր հարկատվության ենթարկեցին այն։ Շատ հաճախ կաթողիկոսները գահից հեռացվում էին կամ գահ բարձրանում մուսուլման տիրակալների կամայականությամբ։ Այս ամենն առիթ էր ստեղծում նաև ներքին երկպառակության և պայքարի։ Տարբեր խմբավորումներ պայքարում էին կաթողիկոսական գահի համար։

Աթոռն այլևս դադարել էր բովանդակ հայության համազգային-եկեղեցական շահերն արտահայտող կենտրոն լինելու իր առաքելությունից, դարձել իշխող մահգմեդականների շահատակությունների, զեղծումների և անմիաբանության արտահայտիչ։ Պետականությունից զուրկ ժողովրդին համախմբելու և առաջնորդելու միակ ազգային կառույցը մնացել էր եկեղեցին։ Կիլիկյան իրականությունն այլևս ի զորու չէր կատարել այդ վեհ առաքելությունը։ Կաթողիկոսական աթոռի դերն ու նշանակությունը վերականգնելու և ամրապնդելու համար այն պետք է վերահաստատվեր իր նախնական տեղում՝ Էջմիածնում։

1430-ական թվականներին Հերմոնացին և Մեծշոփեցին պարբերաբար հանդիպումներ են ունենում Մեծ Հայքի նշանավոր վարդապետների, թեմակալ առաջնորդների, մեծատունների հետ։ Գնալով շարժումը ձեռք էր բերում լայն ժողովրդականություն։ Կաթողիկոսական աթոռի տեղափոխմանը հավանություն են տալիս նաև կիլիկյան հոգևորականներից շատերը։ Քայլեր են ձեռնարկվում նաև Ս. Էջմիածնի վանքը տնտեսապես հզորացնելու և բարվոք վիճակ ստեղծելու ուղղությամբ։ 1431 թվականին Սյունյաց իշխան Ռուստամ Օրբելյանը Ս. Էջմիածնին նվիրում է 7 խոշոր գյուղեր (Վաղարշապատ, Օշական, Նորագավիթ, Մուղնի, Աղավնատուն և այլն)։ Վանքում սկսվում են շինարարական վերանորոգուման աշխատանքներ։

Շուտով շարժման ղեկավարները հատուկ հրավիրագիր են ուղարկում Սիս՝ Հայոց կաթողիկոս Գրիգոր Թ Մուսաբեկյանցին Վաղարշապատ տեղափոխվելու և կաթողիկոսությունն այստեղ շարունակելու առաջարկությամբ։ Գրիգոր Թ–ն ծերության պատճառով չի կարողանում տեղափոխվել, սակայն իր գրավոր համաձայնությունն է տալիս կաթողիկոսական նոր ընտրություններ անցկացնելու և Մայր աթոռը Էջմիածին տեղափոխելու վերաբերյալ։ 1441 թվականի ապրիլին սկսեցին Երևան ժամանել ազգային-եկեղեցական ժողովի մասնակիցները՝ 300 հոգի։ Հայաստանում իշխող կարա-կոյունլու Ջահան շահը իր ենթականերին հրահանգ էր տվել ըստ ամենայնի աջակցել կաթողիկոսական ընտրություններին։

Մայիսի 25-ին տեղի ունեցան կաթողիկոսական ընտրություններ, որի արդյունքում կաթողիկոս ընտրվեց չեզոք, սակայն շատ ճանաչված ու հարգված հոգևորական՝ Կիրակոս Վիրապեցին։ Նա ծնունդով վասպուրականցի էր, եղել էր ճգնավոր Խոր Վիրապում, պաշտոնավարել Ղրիմի Կաֆա քաղաքում։ Հայտնի էր իր սրբակենցաղ ու խոնարհ նիստուկացով։ Մայիսի 28-ին 12 եպիսկոպոսների ձեռքով Կիրակոս Վիրապեցին օծվում է Ամենայն Հայոց կաթողիկոս։ Հատկանշական է, որ ինչպես կաթողիկոսի օծումը, այնպես էլ ընտրությանը հետևած մյուռոնի օրհնությունը կատարվեց Ս. Գրիգոր Լուսավորչի աջով, որը դեպքերից քիչ առաջ Սսից տեղափոխվել էր Էջմիածին։

Այսպիսով կաթողիկոսական այս ընտրություններով ավարտվեց Հայոց կաթողիկոսական աթոռի 1000-ամյա աստանդականու դեգերումներով լեցուն շրջանը, այն վերադարձավ իր բնական, նախնական վայրը։ Հայության համար այս իրադարձությունը ունեցավ պատմական կարևոր նշանակություն։ Վերստին Ս. Էջմիածինը դարձավ հայ ժողովրդի ոչ միայն հոգևոր-եկեղեցական կյանքի, այլև նրա կրթական, մշակութային գործունեության, քաղաքական ակնկալությունների ու ազատագրական պայքարի կենտրոնը։

Աթոս

Աթոս (հուն. Αθως), Սուրբ լեռ (հուն. Άγιο Όρος), թերակղզի Հունաստանի արևելյան մասում, միակ ուղղափառ վանական «հանրապետությունը» աշխարհում, մտնում է Հունաստանի Հանրապետության կազմի մեջ։
Քարտեզի վրա՝ Yandex.Map, Google-map
Սուրբ Աթոս լեռը թերակղզի է Հունաստանի հյուսիս-արևելքում, Հալկիդիկի թերակղզու արևելյան եզրը, որը դուրս է գալիս Էգեյան ծովի ջրերի մեջ մոտ 80 կմ երկարությամբ և մոտ 12 կմ լայնությամբ։ Թերակղզին լեռնային է, ծածկված խիտ անտառներով, փոսերով ծածկված անթիվ ժայռոտ ձորերով։ Սուրբ լեռան հարավ-արևելյան մասում բարձրանում է Աթոս լեռը ծովի մակարդակից 2033 մ բարձրության վրա։ Չնայած թերակղզի լինելուն, այնտեղ կարելի է հասնել միայն ծովով կամ ուղղաթիռով։

Պատմություն
Հեթանոսական հնում Աթոսը հայտնի էր որպես Ապոլոնիադա (ըստ Ապոլոնի տաճարի), հետագայում լեռան գագաթին եղել է Զևսի տաճարը, որը հունարեն կոչվում էր Աթոս (ռուսերեն՝ Աթոս)։

Եկեղեցական ավանդույթը պատմում է, որ Աստվածամայրը, ստանալով Սուրբ Հոգու շնորհը հրեղեն լեզուներով, պատրաստվում էր վիճակահանությամբ գնալ Պիրենեյան երկիր, բայց հրեշտակից լուր ստացավ, որ առաքելության գործը կհայտնվի իրեն մեկ այլ երկրում: . Նավը, որով Աստվածամայրը առաքյալների հետ մեկնում էր Կիպրոս կղզի՝ եպիսկոպոս Ղազարի մոտ, փոթորկի մեջ ընկավ և իջավ Աթոս լեռան վրա։ Հեթանոս ժողովուրդն ընդունեց Աստվածամորը և լսեց նրա քարոզները, ապա հավատաց և մկրտվեց։ Աստվածամայրն այնտեղ բազմաթիվ հրաշքներ է գործել՝ նախքան Կիպրոս նավարկելը։ Նա այնտեղ առաքելական մարդկանցից մեկին նշանակեց որպես գլխավոր և ուսուցիչ և ասաց. Այնուհետև օրհնելով ժողովրդին՝ նա ավելացրեց. «Թող Աստծո շնորհը լինի այս վայրում և նրանց վրա, ովքեր այստեղ են հավատքով և ակնածանքով և պահում են Որդու և իմ Աստծո պատվիրանները։ Երկրի վրա կյանքի համար անհրաժեշտ օրհնությունները նրանց համար առատ կլինեն քիչ աշխատանքով, և նրանց համար կպատրաստվի երկնային կյանքը, և իմ Որդու ողորմությունը չի անհետանա այս վայրից մինչև դարի վերջը: Ես այս վայրի բարեխոսը և նրա համար ջերմ բարեխոս կլինեմ Աստծո առաջ:

Այդ ժամանակից ի վեր Աթոսը թեւակոխեց քրիստոնեական պատմության դարաշրջանը։ Այն գտնվում էր Հռոմի տիրապետության տակ, որը հալածում էր քրիստոնյաներին մինչև 313 թվականը, երբ Կոստանդին Մեծ կայսրը հրամանագիր արձակեց քրիստոնյաներին քաղաքացիության և կրոնի ազատության իրավունք շնորհելու մասին։ Այս ժամանակաշրջանում քրիստոնեությունը Սուրբ լեռան վրա բավականին զարգացած էր: Հայտնվեցին վանքեր, ծաղկեց վանականությունը։

Լեգենդ կա, որ 422 թվականին Թեոդոսիոս Մեծի դուստրը՝ արքայադուստր Պլակիդիան, այցելել է Աթոս, բայց Աստվածածնի սրբապատկերից ձայնը խանգարել է նրան մտնել Վատոպեդի վանք։ Այդ ժամանակվանից ի վեր Աթոսի հայրերը սահմանեցին օրենք, որն արգելում էր իգական սեռի մուտքը Սուրբ լեռ, որը հետագայում ամրագրվեց թագավորական հրամանագրերով:

7-րդ դարում մահմեդական արաբների կողմից Եգիպտոսի, Պաղեստինի և Սիրիայի գրավումը ստիպեց այս երկրների քրիստոնյա հոգևորականներին և վանականներին լքել այդ հողերը։ Դրանցից շատերը, VI Տիեզերական ժողովի որոշմամբ, որոշվել են Բյուզանդիայի, այդ թվում՝ Աթոսի վանքերում։

Աթոսում վանականների բնակության առաջին վկայությունները վերաբերում են 7-8-րդ դարերին։

971 թվականին բյուզանդական կայսր Ջոն Ցիմիսկեսը հաստատեց թերակղզու տիրանալու իրավունքը Աթոսի վանականներին։ Ամբողջական ինքնակառավարումը «հավերժության համար» արտացոլվել է կայսերական նվիրատվության և Սուրբ լեռան առաջին կանոնադրության մեջ։ Նրանց թիվն այնուհետև ավելանում է. Հայտնվում է նաև ուղղափառ սլավոնական վանականությունը՝ ռուսական, սերբական, բուլղարական։

Խաչակրաց արշավանքների ժամանակ՝ թագավորական իշխանության անկման ժամանակաշրջանում (1204-1261), Աթոսը ենթարկվում է հալածանքների և ավերածություններին հռոմեական պապության կողմից, ինչպես նաև Հռոմի հետ եկեղեցական միության բռնի պարտադրմամբ։

XIV դարը լատինների կողմից ավերված վանքերի վերականգնողական աշխատանքների ժամանակն է։ Դրանում օգնում են բարեպաշտ կայսրեր Անդրոնիկոս II-ը և Անդրոնիկոս III Պալեոլոգոսը, իսկ սերբ ցար Ստեֆան Դուսանը շատ լավ բան է անում:

Բյուզանդիայի փլուզումից ի վեր՝ 1453 թվականին, սկսվեց թուրքական տիրապետության շրջանը, սակայն Սուրբ լեռը պահպանեց ուղղափառ հավատքի ազատությունը և ինքնակառավարման համակարգը՝ հարկ վճարելու պարտավորությամբ։ Այդ ժամանակվանից թաթարական լծից ազատված Ռուսաստանը ֆինանսապես օգնում է Սուրբ լեռան վանքերին։

16-րդ դարում, օսմանցի Սելիմ II-ի գահ բարձրանալով, դժվար ժամանակաշրջան սկսվեց վանքերի բոլոր կալվածքներից զրկվելով; իրավիճակը սրվել է 1770-ի և 1821-ի հետագա ապստամբությունների պատճառով։

Միայն 1830 թվականին Հունաստանը հռչակվեց անկախ։ Աթոսի համար սկսվեց խաղաղության շրջանը։

Աթոսի վանական «հանրապետությունը» իրավասությամբ պատկանում է Կոստանդնուպոլսի պատրիարքությանը։ Չնայած դրան, նա գործնականում ամբողջական վարչական անկախություն ունի Կոստանդնուպոլսից և խստորեն պահպանում է իր ներքին անկախությունը։ Աթոս լեռան կյանքի ներքին կառուցվածքը ենթակա է մեկ կանոնադրության, որն առավել ամբողջական կերպով արտացոլում և համակարգում է Աթոսում ապրելակերպի ասպեկտները [4]: Ի տարբերություն ամբողջ Հունաստանի,

Սուրբ Ծննդյան տաճար

Բազիլիկայի պատմություն

Բյուզանդական ժամանակաշրջան

Եկեղեցին հիմնադրվել է սրբուհի կայսրուհի Հեղինեի կողմից 330-ական թվականներին, երբ նա այստեղ ուխտագնացության էր եկել։ Դրա մասին հայտնում է Եվսեբիոս Կեսարացին.

Երկրպագելի Աստծու պատվին նա կանգնեցրել է 2 եկեղեցի։ Մեկը ծննդյան քարանձավում իսկ մյուսը համբարձման լեռան վրա։— [2]

Վայրը, որտեղ ընտրեց Հեղինեն, Ավետարաններում ստույգ նշված չէ. սակայն որոշակի տեղեկություն տալիս է Հակոբոս Ավետարանիչը։ Առաջին անգամ քարանձավի մասին գրել է Օրիգենը մոտ 247 թվականին, որը փաստում է Քրիստոսի Բեթղեհեմում ծնվելը։ Իսկ օրինակ փիլիսոփա Հուստինիանոսը քարանձավը նշել է որպես Բեթղեհեմից դուրս գտնվող վայր, կամ Երուսաղեմի ճանապարհին ինչ-որ տեղ^[3]։

Մի շարք եկեղեցիների հետ միասին այս եկեղեցին էլ հիմնադրվել է կայսր Կոստանդիանոսի կողմից Սուրբ Երկրում։ Ի վկայություն Եվսեբիոս Կեսարացու և Կյուրեղ Սկիֆոպոլեսցու դրանք նախատեսնված էին ոչ եկեղեցական ծառայության նպատակով, այլ նրա համար, որպեսզի ցանկացողները կարողանան տեսնել Ավետարանիչների կողմից գրված վայրերը։

Կոստանդիանոսի բազիլիկան ավերվել է 529 թվականի հրդեհից, որը վրա է հասել Սամարիայի ապստամբության շրջանում։ Դրա մասին վկայում են հնէաբանական ուսումնասիրությունների արդյունքում հայտնաբերված գտածոները 1934-1936 թվականներին^[4]։ Հիմնականում բեթղեհեմյան բազիլիկան ընդհանուր հատկանիշներով նման է Սուրբ Գերեզմանի եկեղեցուն։ Ժամանակակից շինության մեջ ամենալավը պահպանվել է հատակը։

Կայսր Հուստինիանոսին Սավվա Օծյալը խնդրագիր է ներկայացնում վերականգնելու եկեղեցին։ Եկեղեցին կառուցվեց և կանգուն մնաց նույնիսկ պարսկական զորքերի հարձակումների ժամանակ (612-629 թվականներ)։ Սրա մասին պահպանվել է 9-րդ դարի լեգենդը.

Սուրբ Հեղինեն որոշեց զարդարել եկեղեցին և նրա արևմտյան կողմը խճանկարի տեսքով պատկերվեց Աստվածամորը` մանուկ Հիսուսը գրկին` մոգերին երկրպագելիս։ Պարսիկները գալով Բեթղեհեմ հիացան, տեսնելով պարսիկ մոգ-աստղագետներին։ ՈՒ իրենց ազգի հերոսներին ակնածանքով վերաբերվելու համար որոշեցին չավերել եկեղեցին։— [5]

Խալիֆ Ալ Հաքիմի ասպատակության ժամանակ 1009 թվականին եկեղեցին նույնպես չվնասվեց, քանզի մուսուլմանները Հիսուսի ծննդավայրը ևս սրբազան վայր էին համարում և հարավային մասը բաժանված էր եկեղեցուց և օգտագործվում էր որպես մզկիթ^[4

Ձայնարկություն, վերաբերական

ՎԵՐԱԲԵՐԱԿԱՆ

Կան բառեր, որոնք արտահայտում են խոսողի դատողական վերաբերմունքը եղելության նկատմամբ, օրինակ՝ Բարեբախտաբար, ամեն ինչ լավ անցավ։ Որևէ իրողության նկատմամբ խոսողի դատողական վերաբերմունքն արտահայտող բառերը կոչվում են վերաբերականներ (եղանակավորող բառեր)։ Առանձնացվում են վերաբերականների հետևյալ խմբերը.

հաստատական՝ այո՛, արդարև, անշուշտ, անկասկած, անպատճառ,

անտարակույս, անպայման, իսկապես, իրոք, հիրավի և այլն.

ժխտական ՝ ո՛չ, չէ՛.

երկբայական՝ գուցե, երևի, թերևս, կարծեմ, կարծես, կարծես թե, ասես,

միգուցե, մի՞թե, արդյոք և այլն.

զգացական՝ բարեբախտաբար, դժբախտաբար, երանի, ցավոք և այլն.

սաստկական՝ անգամ, նույնիսկ, հենց, մանավանդ, նամանավանդ, մինչև

անգամ, մինչև իսկ և այլն.

սահմանափակման՝ գեթ, լոկ, գոնե, թեկուզ, միայն, սոսկ, միայն թե և այլն

ցուցական՝ ահա, ահավասիկ.

կամային՝ թող, ապա, հապա, մի և այլն.

զիջական՝ ի դեպ, իմիջիայլոց, համենայն դեպս, այնուամենայնիվ, այսուհանդերձ և այլն։

Վերաբերականների մի մասը, եթե դրված է լինում իր եղանակավորած բառի մոտ, սովորաբար չի տրոհվում, իսկ եթե հեռացած է լինում այդ բառից, տրոհվում է ստորակետով։ Համեմատենք հետևյալ նախադասությունները. Նա այսօր առավոտյան անշուշտ կմեկնի։ Անշուշտ, նա այսօր առավոտյան կմեկնի։ Առաջին նախադասության մեջ անշուշտ վերաբերականը եղանակավորել է կմեկնի բառին, անմիջապես նախորդում է նրան և ստորակետով չի տրոհվել։ Երկրորդ օրինակում անշուշտ-ը նախորդում է նա բառին։ Եթե այդ դիրքում անշուշտ վերաբերականը չտրոհվի, կվերաբերի նա բառին, և կարտահայտվի անշուշտ նա, այլ ոչ թե մեկ ուրիշը իմաստը։ Վերաբերականները նախադասության անդամ չեն համարվում։

Գործնական աշխատանք
Վերաբերականները խմբավորե՛լ ըստ տեսակների։
Բարեբախտաբար, արդարև, անշուշտ, միայն, ահավասիկ, ի դեպ,
անպատճառ, ահա,անպայման, իսկապես, իրոք, հիրավի, ո՛չ, չէ՛, գուցե, երևի,
իմիջիայլոց, թերևս, կարծեմ, կարծես, միգուցե, այնուամենայնիվ, մի՞թե, արդյոք,
երանի, ցավոք, նույնիսկ, մանավանդ, մինչև իսկ, գեթ, լոկ, գոնե, կարծես թե,
սոսկ, միայն թե, անկասկած, հապա, մի, համենայն դեպս, այսուհանդերձ։
Հաստատական-արդարև,անշուշտ,անպատճառ,անպայման,իսկապես,իրոք,հիրավի,անկասկած
Ժխտական-ո՛չ, չէ
Երկբայական-գուցե,երևի,թերևս,կարծես,կարծեմ,կարծես թե,միգուցե,միթե,արդյոք
Զգացական-բարեբախտաբար,երանի,ցավոք
Սաստկական-նույնիսկ,մանավանդ,մինչև իսկ
Սահմանփակման-գեթ,լոկ,գոնե,սոսկ,միայն թե,միայն
Ցուցական-ահա,ահավասիկ
Կամային-հապա,մի
Զիջական-ի դեպ,իմիջայլոց,համենայն դեպս,այնուամենայնիվ,այսուհանդերձ

1.Գրեցեք այն ձայնարկությունները, որոնցից կազմվել են հետևյալ բառերը:
Չրխկալ, ծվծվալ, կռկռոց, վայել, ծլնգոց, թրխկոց, թխկոց, բզզալ:
չրըխկ, ծիվծիվ, կռկռ, վայ, ծլն, թրըխկ, թըխկ, բզզ
2. Դարձվածաբանական բառարանիցվայ, ախ, հարայ ձայնարկություններով դուրս գրիր դարձվածքներ և նշիր նրանց արտահայտած նշանակությունները:
վայ բերել-դժբախտություն պատճառել
վայ դու կրակ ուտես-հիացմունքի հեգնախառը աչտահայտություն
վայ էն ապրելուն-շատ վատ ապրել
վայ գալ տանել-անելանելի վիճակում լինել
վայը տալ-հախից գալ
վայ մեղքիս-ափսոսալ
վայ տեր կանչել-մեռնել

ախ անել-ափսոսալ
ախ անելու ժամանակ չունենալ-խիստ զբաղված
ախ ու վախ-սաչասափ
ախ ու վախ անել-հառաչել
ախ ու փախ-աղետ

հարայ կանչել ողբալ-ողբալ

Առաջադրանք․

1․ Նկարագրե՛ք Մշո Առաքելոց վանքի կռվի ընթացքն ու հետևանքները։

Զանգվածային ջարդերի ժամանակ հայ ազգային կուսակցություններն ու հայդուկային խմբերը կազմակերպեցին դիմադրական մարտեր, տարբեր վայրերում նաև իրականացնելով ապստամբական և ահաբեկչական գործողություններ։ 35 հազար հայ բնակչությամբ լեռնային գավառ Սասունը շարունակում էր պահպանել կիսանկախ վիճակ։ 1890-ական թթ․ դարձել էր ֆիդայական շարժման կենտրոններից մեկը։ Հայկական կոտորածների իրագործման համար սկզբում ճնշում գործադրվեց Սասունի դիմադրական ներուժի վրա։ 1894թ․ ամռանը Զեքի փաշան 12-հազարանոց զորքով շարժվեց լեռնցիների վրա։ Նույն տարվա հուլիսին Շենիկի գյուղապետ Գրիգոր Մոսեյանի տանը հրավիրված ինքնապաշտպանական ժողովը հանձնարարականներ տվեց պաշտպանական գոտիների վերաբերյալ։ Հուլիսի 27-ին թշնամու ձեռնարկած գրոհը հանդիպեց հզոր հակահարվածի։ Օգոստոսի սկզբին թուրքերն անցան լայնածավալ հարձակման։ Ամսվա վերջին թշնամուն հաջողվեց մտնել Սասունի գյուղերը։ 1894-1896 թթ․ դիմադրական մարտերի շնորհիվ բազմաթիվ վայրերում զանգվածային ջարդեր տեղի չեն ունեցել, մեծ տերություններին հարկադրելով հայերի կոտորածները կանխելու համար քայլեր անելու։
2․ Նկարագրե՛ք Սասունի ապստամբության ընթացքն ու հետևանքները։

Նախադրյալներ

1904 թվականի Սասունի ապստամբությունը կազմակերպվել է Հ.Յ.Դաշնակցության գործուն մասնակցությամբ, ապստամբության հետ կապված բոլոր խնդիրները հիմնականում լուծվել են ՀՅԴ «Դուրան-Բարձրավանդակ» կենտրոնական կոմիտեի ու այնտեղ գործող ֆիդայիների որոշմամբ։

Մինչև ապստամբություն սկսելը, Հրայր Դժոխքը իր հայդուկապետության տարիներին կարողացել է խոհեմ, հավասարակշռված գործելակերպով Սասունն ու Դաշտը զերծ պահել թուրք և քուրդ հրոսակների ոտնձգություններից։ Դուրան-Բարձրավանդակի հայ բնակչությունն այդ տարիներին ապրել է հարաբերականորեն խաղաղ պայմաններում։ ՀՅԴ Դուրան-Բարձրավանդակի գործիչների մի մասը Անդրանիկի գլխավորությամբ կողմնակից էր ապստամբության բարձրացմանը։ Համաձայն նրանց առաջարկած ծրագրի՝ պիտի ապստամբեին ու Սասունին արձագանքեին Դուրան-Բարձրավանդակի, ապաև Բիթլիսի նահանգի մյուս շրջաններն ու նաև Վասպուրականի նահանգը (Վանի վիլայեթ)։ Այսպիսով՝ եթե ընդարձակվեր ապստամբություն բարձրացրած շրջանների շրջանակները, ապա հակառակորդը հարկադրված կլիներ իր ուժերը ցրել ավելի մեծ ճակատի վրա, և «Այսպիսով հույս կար, թե դիմադրութունը կարելի պիտի ըլլա ոչ միայն դյուրացնել, այլ նաեւ երկարաձգել»^[2]։

Մինչ կանոնավոր զորամասերի հարձակումները, հայ մարտական ուժերը կռիվներ են մղել ընդդեմ քուրդ հրոսակախմբերի։ 1904 թվականի հունվարի 10- ին քուրդ ցեղապետներից Մյուդիր Քոռ Սլոն իր աշիրեթով (տոհմացեղով) և 15 ոստիկաններով ներխուժել է Հեղին, Արտկունք, Ընկուզակ և Իշխնձոր գյուղերը։ Ռազմական խորհրդի հանձնարարությամբ աշիրեթների դեմ հայ մարտական ուժերի մղած կռիվները ղեկավարել են Սեբաստացի Մուրադը, Գևորգ Չավուշը, Գոմսա Իսոն և Հակոբ Կոտոյանը (Հաճի Հակոբ)։ Նրանց վարած բոլոր կռիվներն, առանց բացառության, ավարտվել են հայ մարտական ուժերի հաղթանակով^[3]։

Սասունի ապստամբական շրջանի մեջ ընդգրկվել են ընդհանուր առմամբ 21 գյուղ՝ Քոփ, Գյատման, Իրեցանք, Տափըկ, Գեղաշեն, Շուշանամերիկ, Սեմալ, Շենիք, Գելեգնդման, Գելեմսուր, Աղջի, Հեթինք, Խլհովիտ, Գելիեգուզան, Տալվորիկ, Իշխնձոր, Արտկոնք, Արսըք, Սաղտուն, Հեղին։ Այդ բնակավայրերից ամենամեծերը՝ Գելիեգուզանը և Տալվորիկը, համապատասխանաբար կազմված էին 18 և 12 փոքր գյուղերից կամ թաղերից։

1904 թվականի ապրիլի 11-ին Շենիկի մոտ հակահարված ստանալով՝ թուրքական հրամանատարությունը հայերին առաջարկել է դադարեցնել դիմադրությունը։ Ի պատասխան թուրքերի առաջարկի՝ սասունցիները պահանջել են իրագործել 1895 թվականի «Մայիսյան բարենորոգումները»։ 1904 թվականի ապրիլի 11-ին Բիթլիսի նահանգապետի առաջնորդությամբ թուրքական զորքերը, ոստիկանական ուժերն ու քրդական աշիրեթները կենտրոնացել են քրդաբնակ Շեն գյուղում։ Նրանք ծրագրել էին աննկատ մոտենալ Շենիկ գյուղին և այնտեղից անսպասելիորեն գրոհել Սեմալի վրա։ Նույն օրը 700 հեծյալ թուրք զինվորներ սրարշավ ներխուժում են գյուղ, սակայն Սեմալում վաղօրոք դիրքավորված հայ մարտական ուժերը, որոնց առաջնորդում էր Հրայր Դժոխքը, ժամանակին նկատել են հակառակորդի պատրաստությունները և հարձակվել են քրդերի և թուրքական զինված ուժերի վրա։

… մեր տղայք եւ ժողովուրտ Հրայրի (Դժոխք Արմենակ) հրամանատարութեան տակ կը յարձակին քիւրտերու եւ զօրաց վրայ, զանոնք կքշեն, կտանին մինչեւ մարտի 31-ին կռւոյ տեղը, զօրքերը դէպի Դաշտ կը փախչին, իսկ քիւրտերը

1904 թվականի ապրիլի 13-ի առավոտյան թուրքական զորամասերն ու քրդական հրոսակախմբերը անցել են հարձակման։ Փոքրաթիվ հայ ֆիդայիներին հաջողվել է հակահարված տալ, սակայն հնարավոր չի եղել երկարատև դիմադրություն ցույց տալ, գյուղի բնակչությունը դժվարությամբ թողել է գյուղն ու շարժվել Գելիեգուզանի ուղղությամբ։ Հակառակորդի գրոհներից մեկի ժամանակ վիրավորվել է Սեպուհը։ Այնուհետև զոհվել է Հրայր Դժոխքը։

Գլուխին գնդակի հարւած մը ընդունելով Կէլիէկուզանի եւ Սեմալի մեջեւ կսպանւի մեր անփոխարինելի ընկերը, յեղափոխութեան անվհատ առաքեալը՝ պ.Հրայր (Արմենակ Ղազարեան-Դժոխք, Ղըզըլաղաճ գիւղացի Մշոյի)[5]։

Ապրիլի 14-ին և 15-ին Մերկեր գյուղի շրջակայքում տեղի ունեցած համառ կռվում հայկական զինյալ ստորաբաժանումները թուրքական և քրդական զինված ուժերին ստիպել են նահանջել։ Սասունի ինքնապաշտպանական ուժերը և մոտ 20.000 խաղաղ բնակչություն տեղափոխվել են Գելիեգուզան, որտեղ ապրիլի 17-ին տեղի ունեցած մարտում կրկին պարտության են մատնել հակառակորդին։ Երկու օր անց 12 հրանոթների գնդակոծության ուղեկցությամբ թուրքական զորքերն անցել են նոր գրոհի։ Մի քանի օր հերոսաբար դիմադրող հայերը զինամթերքը սպառվելու պատճառով թողել են Գելիեգուզանը և Ալուճակի բարձունքները։ Անզեն ժողովուրդը նահանջել է Մշո դաշտ, իսկ ֆիդայիները մինչև 1904 թվականի մայիսի 14-ը շարունակել են դիմադրությունը։ Այնուամենայնիվ, թուրքական կառավարական զինուժին ու քրդական զինված ջոկատներին հաջողվել է կոտորել մոտ 8 հազար հայ, ավերել ու կողոպտել շուրջ 2 հազար տուն։

Հետևանքներ

Օսմանյան կայսրության դեմ պայքարի դրոշ պարզած սասունցիներն ու նրանց զինակցությամբ մարտնչող հայդուկները դրսևորել են հերոսականության սքանչելի օրինակներ։ Սակայն անժխտելի է այն իրողությունը, որ Սասունը և Դաշտի բազմաթիվ գյուղեր ամայացել են ու հարյուրավոր հայեր դարձել թուրք զինվորների և քուրդ հրոսակների զոհը։ Ինչպես նաև չեն արդարացել Սասունի ապստամբության կազմակերպիչների հույսերն առ այն, որ կգրավեին Եվրոպական գերտերությունների ուշադրությունը։ Աշխարհի գերհզոր տերություններից և ոչ մեկը որևէ ուշադրության չի արժանացրել տեղի ունեցող իրադարձությունները ու իր բողոքի ձայնը չի բարձրացրել՝ ի պաշտպանություն Հայ Դատի և Սասունում ու Տարոնում զոհաբերվող հայ բնակչության։ Իհարկե, երբ Սուլթանը հայտարարել է, թե արգելում է հայերի վերադարձը Սասուն, գերտերությունների ներկայացուցիչները շատ կոշտ են արձագանքել, և դեսպանների ճնշման ու վերահսկողության շնորհիվ շուրջ վեց հազար սասունցիներ կարողացել են անվտանգ վերադառնալ իրենց բնակավայրերը և իրակացվել են սասունցիների պահանջած 1895 թվականի «Մայիսյան բարենորոգումների ծրագիրը»։

Սասունի պաշտպանների և նրանց օգնության շտապող քաջարի առաջնորդների` Հրայրի, Անդրանիկի, Գևորգ Չավուշի, Սեբաստացի Մուրադի ու մյուս հերոսների սխրագործությունների պատմությունները ժողովրդի մեջ տարածվելով ոգեշնչել և ազատության ու պայքարի տրամադրություն են հաղորդել։ Այս առումով Սասունի ապստամբությունը դրական ազդեցություն է գործել ազգային-ազատագրական պայքարին զինվորագրվող սերունդների գաղափարական ու բարոյական դաստիարակության գործում։

/բլոգային աշխատանք/․

Թեմա։ Մաթեմատիկական ինդուկցիայի մեթոդը

Վարժ.177

Ապացուցել,որ եթե a_n հաջորդականությունն անվերջ փոքր է,ապա անվերջ փոքր է նաև b_n =a_n+k , n∈N, հաջորդականությանը որտեղ՝ ա)k=1, բ)k=10

ա)b_n =a_n+k

k=1

a_n =b_n =a_n

Վարժ.178

ա)b_n =-a_n

բ)b_n =a²_n

գ)b_n =a³ _n

դ)b_n =sqrt(abs(a_n))^p ,

ե)b_n =Ia_n I^p, p>0

զ)b_n =aⁿ_n

ՎարԺ.179

ա)b_n =-1/n

բ)b_n =1/n²

գ)b_n =1/n³

դ)b_n =1/sqrt(n)

ե)b_n =1/n^p

զ)b_n =1/nⁿ

Վարժ.180

ա)(sqrt(4a)-2sqrt(4a)/2-sqrt(a)+18+2sqrt(a)/sqrt(4a)):a+1/sqrt(4a)=3, երբ a=5

բ)(b+2 sqrt(b)+1)^-1 (1/ sqrt(b)+1+sqrt(b)+3/sqrt(b)-1-1/sqrt(b)-1)=1 երբ`b=2

Վարժ.181

ա)log_sqrt(3) (14-5a), I10a=27I=53=6

բ)log_sqrt(2) (3-8a), I24a-27I=30=4

Ամեն ինչ գրքի ստեղծան մասին

Գիրք, ձեռագիր, տպագիր կամ այլ կրիչի վրա գրական-գեղարվեստական, հասարակական-քաղաքական, գիտական կամ այլ բովանդակությամբ ստեղծագործություն։ Գիրքը և՛ դյուրակիր նյութական առարկա է, և՛ աննյութեղենի կամ մտավորի մարմնավորումը, որի նյութական արտահայտությունը գրավոր նշաններն են, ибацца տողերը կամ էլ երկչափ զանազան միջոցներ։

Գիրքը՝ որպես նյութական առարկա, ուղղանկյուն էջերի (պատրաստված պապիրուսից, մագաղաթից, մոմաթղթից կամ թղթից) ամբողջություն է՝ ամրացված, կարված կամ այլ եղանակով միացրած, իսկ հետո կապված ավելի ամուր, հարաբերականորեն ոչ այնքան ճկուն պաշտպանիչ շերտի ճկուն կռնակին^[1]։ Այս բոլոր գործողությունների համար կա հատուկ տերմին՝ ձեռագիրը։ Ձեռագիր գրավոր ստեղծագործությունների կամ հիշատակարանների ձևավորման պատմության մեջ ձեռագիրը անմիջականորեն հաջորդում է մագաղաթին։ Ձեռագրի եզակի միավորը կոչվում է թերթ, իսկ թերթի յուրաքանչյուր կողմը՝ էջ։

Ի սկզբանե գիրքն ընկալվել է որպես մտավոր գործունեության արդյունք, մեծածավալ երկ, որի ստեղծումը պահանջում է ժամանակի զգալի ներդրում և նույնքան էլ (թեպետ ոչ այնքան մեծ) ժամանակ ընթերցելու համար։ Գիրքն այս առումով ընկալելի է նեղ և լայն իմաստներով. նեղ իմաստով գիրքը մեծածավալ ստեղծագործության լիարժեք բաժինը կամ մասն է. այս իմաստով այն կիրառվել է անտիկ ժամանակներում, երբ երկար երկերը պետք է գրվեին մի քանի մագաղաթների վրա, իսկ յուրաքանչյուր մագաղաթ պետք է նույնականացվեր այն գրքի հետ, որի մասն է այն կազմում։ Այսպես, օրինակ, Արիստոտելի «Ֆիզիկան», ինչպես Աստվածաշունչը, բաղկացած է մի քանի տարբեր գրքերից։ Լայն իմաստով գիրքը ստեղծագործական ամբողջությունն է այնպիսի մասերի, որոնք կոչվում են գրքեր, գլուխներ,և դիտվում են որպես ընդհանուրի բաղկացուցիչ մասեր։

Նյութեղեն գրքի մտավոր բաղադրիչը, սակայն, չի ենթադրում, որ գիրքը պարտադիր գրավոր ստեղծագործություն պիտի պարունակի գիրք համարվելու համար։ Այն կարող է ներառել նկարներ, փորագրանկարներ կամ լուսանկարներ, կամ էլ խաչբառեր ու նկարազարդման այլ տարրեր։ Գիրքը՝ որպես նյութական առարկա, կարող է պարունակել դատարկ էջեր, տողեր նշումներ կատարելու համար, կարող է լինել օրագիր, հաշվառման գիրք, ինքնագրերի գիրք, նշումների գիրք։ Մի շարք գրքեր պատրաստվում են բավականին հաստ և ամրակազմ էջերով, որպեսզի չպատռվեն. այդպիսի էջեր կարող է ունենալ լուսանկարների ալբոմը։ Գրքերը կարող են ներկայացվել էլեկտրոնային տարբերակով (e-book) և այլ ֆորմատներով։

Ակադեմիական ընկալումների համաձայն՝ մենագրությունը մասնագետի ակադեմիական աշխատանքն է, այլ ոչ թե տեղեկատու աշխատանք որևէ գիտական թեմայի շուրջ, թեպետ գրադարանագիտության մեջ և ինֆորմատիկայում մենագրություն նշանակում է ոչ պարբերական հրատարակություն՝ ավարտված մեկ գրքով կամ ավարտուն թվաքանակի գրքերով (անգամ Պրուստի՝ յոթ գրքից բաղկացած «Կորուսյալ ժամանակի որոնումներում» շարքը)՝ ի հակադրություն պարբերական հրատարակությունների, ինչպիսիք են ամսագիրը, հանդեսը կամ թերթը։ Անհագ ընթերցողին կամ գրքերի կոլեկցիոներին ասում են գրքասեր կամ գրքամոլ։ Խանութը, որտեղից գնում են գրքեր, կոչվում է գրախանութ կամ գրատուն, թեպետ գրքերը վաճառվում են նաև զանազան այլ վայրերում։ Գրքեր կարելի է վերցնել նաև գրադարաններից։ Գուգլի տվյալների համաձայն՝ 2010 թվականի դրությամբ տարբեր վերնագրերով մոտ 130,000,000 գրքեր են հրատարակվել^[2]։ Առավել զարգացած երկրներում էլեկտրոնային գրքերի լայն կիրառության արդյունքում տպագիր գրքերի վաճառքը նվազել է՝ չնայած էլեկտրոնային գրքերի^[3] վաճառքը նվազեց 2015 թվականի առաջին կեսին։

Երբ ստեղծվեցին գրային համակարգեր վաղ շրջանում ձևավորված քաղաքակրթությունների կողմից, սկսեցին գրել զանազան առարկաների վրա, ինչպես օրինակ՝ քարի, կավի, ծառի կեղևի, մետաղյա իրերի և ոսկորների. սա ուսումնասիրվել է վաղ արձանագրությունները հետազոտող գիտության կողմից։

Սալիկ

Սալիկը գրելու միջոց է եղել՝ ֆիզիկակական առումով ամուր և հարմար ամենօրյա տեղափոխման ու գրելու համար։ Կավե աղյուսները հարթեցվել են, հատկապես նրա չոր մասերը, որ կարելի էր հեշտությամբ տեղափոխել, և կնքվել են ստիլոսով։ Նրանք ծառայել են որպես գրելու միջոց հատկապես սեպագրերի համար Բրոնզի և Երկաթի դարերի ընթացքում։ Մեղրամոմե սալիկները փայտի կտորներ էին՝ պատված մեղրամոմի բավականին խիտ շերտով՝ ստիլոսի տպավորություն ստեղծելու համար։ Դրանք՝ որպես գրելու սովորական միջոցներ, կիրառվում էին դպրոցներում, հաշվողական գործողություններ կատարելիս, զանազան նշումների համար։

Այս սալիկներն ունեին մի կարևոր առավելություն, այն է՝ նախատեսված չէին զուտ մեկանգամյա կիրառության համար. մոմը հալեցվում էր, և գրելու համար հարթ և ազատ շերտ էր ստացվում։ Մի քանի մեղրամոմե սալիկներ միասին կցելու սովորությունը ժամանակակից գրքի կազմի հավանական նախատիպն է ^[8]։

Մագաղաթ

Մագաղաթները կարող են պատրաստվել պապիրուսից՝ թղթանման խիտ նյութ՝ պատրաստված պապիրուս բույսի ցողունների հյուսման, ապա դրանք մուրճանման գործիքով այնքան հարվածելու արդյունքում, մինչև այն հարթ դառնա։ Պապիրուսը՝ որպես գրելու միջոց, օգտագործվել է Հին Եգիպտոսում, հավանաբար շատ վաղ՝ Առաջին դինաստիայի գոյության շրջանում, թեպետ առաջին վկայությունը Հինգերորդ դինաստիայի Նեֆերիրկարա Կակաի փարավոնի (Ք.ա. մոտ 2400 թ.) հաշիվների գրքերն են^[9]։ Պապիրուսի շերտերը սոսնձում էին՝ ստանալու մագաղաթ։ Ծառի կեղևները, ինչպես օրինակ լայմինը, և այլ նյութեր ևս օգտագործվում էին^[10]։

Ըստ Հերոդոտոսի (Պատմություն 5:58)՝ գիրը և պապիրուսն առաջինը փյունիկացիները բերեցին Հունաստան Ք.ա. մոտ 10 կամ 9-րդ դարում։ Պապիրուսի՝ որպես գրելանյութի, հունարեն անվանումը՝ բիբլիոն, իսկ գրքինը՝ բիբլոս, ծագում են փյունիկյան նավահանգստային քաղաք Բիբլոսից, որտեղից պապիրուսը արտահանվել է Հունաստան^[11]։ Հունարենից է սերում նաև հատոր բառը (հուն.՝ τόμος), որը սկզբնապես նշանակել է շերտ կամ կտոր, իսկ դրանից հետո սկսեց նշանակել պապիրուսի գլանաթերթ։

Հելլենիստական, հռոմեական, չինական, եբրայական և մակեդոնական մշակույթներում մագաղաթները գրքի գերակշռող ձևն էին՝ անկախ այն հանգամանքից, թե ինչից էին պատրաստված՝ պապիրուս, թուղթ, թե մագաղաթ։ Գրքի առավել ժամանակակից ձևաչափը հռոմեական աշխարհ հասավ բավականին ուշ, իսկ Ասիայում մագաղաթը շարունակեց տիրապետող լինել շատ ավելի երկար։

Գրչագիր

Այժմյան բացատրությունը տարբեր է։ Այսօրվա ընկալումների համաձայն՝ գրչագիրը տեղեկատվության առաջին շտեմարանն է, որ այսօր մարդիկ կոչում են գիրք. միևնույն չափի էջերը կապվում են մեկ եզրով և հիմնականում ամփոփվում երկու կազմերի միջև՝ պատրաստված ավելի ամուր որակի նյութից։ Գրչագրի՝ որպես գրքի տեսակի մասին առաջին հիշատակությունը գտնում ենք առաջին հազարամյակի գրող Վալերիուս Մարցիալիսի «Apophoreta CLXXXIV» գրքում, որտեղ նա ողջունում է դրա սեղմությունը։ Ինչևէ, գրչագիրը մեծ կիրառություն չունեցավ հեթանոսական հելլենիստական աշխարհում, և միայն քրիստոնեական հասարակությունն այն լայնորեն կիրառեց^[12]։ Այս փոփոխությունն եղավ աստիճանաբար 3-րդ և 4-րդ դարերում, իսկ գրչագրի ընդունման պատճառները մի քանիսն են. ձևաչափը առավել խնայող է, քանի որ գրանյութի երկու կողմերն էլ կարող են օգտագործվել, այն դյուրակիր է, հարմար է նրանում ինչ-որ բան որոնելու համար և հարմար է պահելու առումով։ Գիրքը հեշտ է կարդալ, թերթել, գտնել այն էջը, որը ցանկանում ես։ Մագաղաթն ավելի անհարմար է օգտագործել։ Քրիստոնյա հեղինակները գուցե ցանկացել են իրենց գրվածքները տարբերակել հեթանոսական և հուդայական տեքստերից, որոնք գրվում էին մագաղաթի վրա։ Ի հավելումն՝ որոշ մետաղյա գրքեր ստեղծվեցին, որոնք պահանջում էին մետաղյա փոքր էջեր անհավանականորեն երկար, չկապվող մագաղաթի փոխարեն։ Գիրքը կարելի է նաև հեշտությամբ պահել ավելի փոքրածավալ տարածքներում կամ գրադարաններում՝ գրապահարանների վրա կողք կողքի, խիտ դասավորված։

Ձեռագիր

Մ.թ.ա. 5-րդ դարում Հռոմեական կայսրության անկումը վերջ դրեց նաև Հին Հռոմի մշակույթին։ Դժվարացավ պապիրուսի ձեռքբերումը եգիպտացիների հետ կապի բացակայության պարագայում, իսկ մագաղաթը, որն օգտագործվել էր դարեր շարունակ, դարձավ գլխավոր գրելանյութը։ Մագաղաթը պատրաստվում էր կենդանու մշակված կաշվից և անցյալում օգտագործվում հիմնականում վրան գրելու համար։ Մագաղաթը հիմնականում պատրաստվել է հորթի կաշվից, գառան կամ այծի կաշիներից։ Պատմականորեն այն օգտագործվել է փաստաթղթերի, նշումների կամ գրքի էջերի համար։ Կաշին մոխրով աղաղում էին, քերթում և չորացնում մեծ ճնշման ներքո։ Այն չեն մգեցնում, և հենց սրանով է այն տարբերվում կաշվից։ Այսպիսով՝ այն ավելի հարմար է գրելու համար, սակայն շատ զգայուն հարաբերական խոնավության փոփոխություններին, այդ իսկ պատճառով էլ վերամշակվում է, երբ ամբողջությամբ խոնավանում է։

Արևմտյան Հռոմեական կայսրության մենաստաններում շարունակվում էին գրի լատինական ավանդույթները։ Կասիոդորը Վիվարիում մենաստանում (հիմնադրված մոտ 540 թվականին) ընդգծում էր տեքստերը կրկնօրինակելու կարևորությունը^[13]։ Սուրբ Բենեդիկտ Նուրսիացին ավելի ուշ իր «Սուրբ Բենեդիկտի վարք»-ում (ավարտված 6-րդ դարի կեսերին) կարևորում է ընթերցանությունը^[14]։ «Սուրբ Բենեդիկտի վարք»-ը (Գլուխ XLVIII), որը մի շարք անգամներ ընդգծում է ընթերցանության դերը, մեծապես ազդեց միջին դարերի մենաստանային մշակույթի վրա. այդ աշխատության շնորհիվ է, որ հոգևորականները ժամանակի հիմնական ընթերցողներն էին։ Հռոմեական կայսրության ավանդույթը և ոճը դեռ տիրապետող էր, սակայն կամաց-կամաց միջնադարյան գրքի մշակույթը ձևավորվեց։

Տպագրության հայտնագործությունից և ընդունումից առաջ գրեթե բոլոր գրքերի կրկնօրինակումը կատարվում էր ձեռքով, որն էլ բարձրացնում էր գրքի արժեքը և դարձնում այն համեմատականորեն հազվադեպ։ Փոքր մենաստանները սովորաբար ունեին ընդամենը մի քանի տասնյակ գիրք, միջինները՝ հավանաբար մի քանի հարյուր։ 9-րդ դարում մեծ հավաքածուներն ունեին շուրջ 500 գիրք, և նույնիսկ միջնադարի վերջերին Ավինյոնի պապական գրադարանը և Փարիզի Սորբոնի համալսարանն ունեին ընդամենը մոտ 2000 գիրք^[15]։

Մենաստանի ձեռագրային կրկնօրինակման սենյակը սովորաբար տեղակայված էր ժողովատան մոտ։ Արհեստական լույսն արգելված էր՝ մտահոգություն ունենալով, որ այն կարող է վնասել ձեռագիրը։ Գրագիրների հինգ տեսակներ կային՝

• Գեղագիրներ, ովքեր զբաղվում էին գեղեցիկ գրքի թողարկմամբ։
• Կրկնօրինակողներ, ովքեր զբաղվում էին բուն նյութի վերարտադրմամբ և համապատասխանության ստուգմամբ։
• Սրբագրիչներ, ովքեր ստուգում էին և համեմատում ավարտուն գիրքը ձեռագրի հետ, որտեղից այն արտագրվել էր։
• Նկարազարդողներ, ովքեր պատկերազարդումներ էին անում։
• Մակագրող, ով համապատասխան տառերը կարմիրով էր ներկում։

Գրքի ստեղծման գործընթացը երկար էր և աշխատատար. մագաղաթը պետք է պատրաստվեր, հետո անջատ էջերը պիտի կանոնավորվեին և կարգավորվեին բութ գործիքով կամ արճիճով, որից հետո պիտի գրվեր տեքստը գրիչի կողմից, ով ազատ տարածություն էր թողնում նկարազարդողների և մակագրողների համար։ Ի վերջո գիրքը կարվում էր կազմարարի կողմից^[16]։

Վաղ շրջանում թանաքի տարբեր տեսակներ կային, որ սովորաբար պատրաստվում էին մրից և խեժից, իսկ ավելի ուշ նաև գխտորից և երկաթի սուլֆատից։ Սա գրվածքին տալիս էր շագանակագույն, սև երանգներ, սակայն սևը և շագանակագույնը օգտագործվող միակ գույները չէին։ Կան տեքստեր՝ գրված կարմիրով կամ նույնիսկ ոսկեգույնով, իսկ նկարազարդման համար զանազան այլ գույներ էին օգտագործվում։ Առավել շքեղ ձեռագրերի համար ամբողջ մագաղաթը ներկվում էր մանուշակագույն, իսկ նրա վրա գրվում էր ոսկեգույնով կամ արծաթագույնով (օրինակ՝ Codex Argenteus-ը)^[17]։

7-րդ դարում իռլանդացի վանականները սկսեցին բառերի միջև բացատ թողնել։ Սա հեշտացրեց ընթերցանությունը։ Այս վանականները մտադիր էին քիչ առնչվել լատիներենի հետ։ Ինչևիցե, բառերի միջև բացատ թողնելը ընդհանրական երևույթ չդարձավ մինչև 12-րդ դարը։ Վիճարկվում էր այն հարցը, որ բացատի կիրառությունը ցույց է տալիս անցումը կիսաձայն ընթերցանությունից լուռ ընթերցանության^[18]։

Առաջին գրքերի էջերի համար օգտագործվում էր մագաղաթ կամ հորթի կաշի։ Գրքի կազմը պատրաստվում էր փայտից և պատվում կաշվով։ Քանի որ չոր մագաղաթը կարող էր ընդունել այն ձևը, որն այն ուներ մինչ մշակման գործընթացը, գրքերն ամրացվում էին ճարմանդներով և կաշեփոկերով։ Ուշ միջնադարի ընթացքում, երբ ի հայտ եկան հանրային գրադարանները, մինչև 18-րդ դարը գրքերը հաճախ շղթայվում էին գրադարակին կամ գրապահարանին՝ կանխելու գողության դեպքերը։ Այս շղթայված գրքերը կոչվում էին libri catenati:

Սկզբնապես գրքերն արտագրվում, կրկնօրինակվում էին գլխավորապես մենաստաններում, ամեն անգամ մեկ գիրք։ 13-րդ դարում, երբ համալսարաններ ձևավորվեցին, գրքերի պահանջարկն աճեց, և գրքերի կրկնօրինակման նոր համակարգ ստեղծվեց։ Գրքերը բաժանվում էին երկու չկարված մասերի, որոնք տրվում էին տարբեր կրկնօրինակողների, որով և գրքի ստեղծման արագությունը նշանակալիորեն մեծացավ։ Համակարգը պահվում էր աշխարհիկ գրահրատարակիչների համքարությունների կողմից, որը թողարկում էր թե՛ կրոնական, թե՛ ոչ կրոնական նյութեր^[19]։

Հուդայականությունը պահպանել է մագաղաթի կիրառությունը մինչ օրս։ Հուդայական սովորույթի համաձայն՝ Թորայի գլանաձև ձեռագիրը, որ դրվում է սինագոգում, պարտադիր պետք է ձեռքով գրված լինի մագաղաթի վրա, այլ ոչ թե լինի տպագիր՝ չնայած միությունը կարող է օգտագործել տպված աղոթագրքեր սինագոգից դուրս սովորելու համար։ Գրիչը խորապես հարգված մարդ է հրեական ցանկացած օրինապահ համայնքի կողմից։

Միջին Արևելք

Տարբեր կրոնական (հրեաներ, քրիստոնյաներ, զրադաշտականներ, մուսուլմաններ) և ազգային (սիրիացիներ, ղպտիներ, պարսիկներ, արաբներ և այլք) պատկանելության մարդիկ ստեղծեցին գրքեր իսլամական ոսկեդարի շրջանում (8-րդ դարի կեսերից մինչև 1258 թվականը)՝ զարգացնելով նորարարական հնարքներ իսլամական գեղագրության, մանրանկարչության և կազմարարության ոլորտում։ Միջնադարյան իսլամական աշխարհում մի շարք քաղաքներ ունեին գրքի արտադրության կենտրոններ և գրքի տոնավաճառներ։ Աբուլ-Աբբաս Ահմեդ իբն Յակուբին (մահացել է 897 թվականին) պատմում է, որ իր ապրած ժամանակաշրջանում Բաղդադն ուներ շուրջ 100 գրավաճառ^[20]։ Գրախանութները հիմնականում քաղաքի գլխավոր մզկիթի շուրջն էին տեղակայված լինում^[21], ինչպես Մարոկկոյի Մարաքեշ քաղաքում, որն ունի «Kutubiyyin» անունով փողոց, որը թարգմանաբար նշանակում է գրավաճառներ, ինչպես նաև՝ «Koutoubia» անունով մզկիթ, որն իր անունը ստացել է այս փողոցում տեղակայված լինելու համար։

Միջնադարյան մուսուլմանական աշխարհը նույնպես օգտագործում էր գրքի վստահելի կրկնօրինակ-նմուշները մեծ քանակով վերարտադրելու եղանակը՝ սրբագրելով դրանք՝ ի հակադրություն ավանդական մեթոդի, որի համաձայն՝ մեկ ձեռագիրը ստեղծվում էր միայն մեկ օրինակից և միայն մեկ գրչի կողմից։ Սրբագրման ժամանակ միայն հեղինակը կարող էր հաստատել կրկնօրինակների իսկությունը. ընդօրինակողը հանրային հավաքույթի ժամանակ հեղինակի ներկայությամբ բարձրաձայն կարդում էր կրկնօրինակված տեքստը, իսկ հետո հեղինակը վավերացնում էր նրա ճշգրտությունը, համապատասխանությունը բնօրինակին^[22]։ Սրբագրման միջոցով հեղինակը կարողանում է ստեղծել գրքի մեկ և ավելի տասնյակ օրինակներ մեկ ընթերցումից, իսկ երկու և ավելի ընթերցումներից՝ ավելի, քան հարյուր օրինակ^[23]։ Մուսուլմանները, կիրառելով հարաբերականորեն ավելի էժան թուղթ մագաղաթի կամ պապիրուսի փոխարեն, Պեդերսենի խոսքերով՝ «կարևոր գործ կատարեցին ոչ միայն իսլամական գրքի պատմության համար, այլև համընդհանուր»^[24]։

Փայտատիպ տպագրություն

Ավանդական փայտատիպ տպագրություն Հնդկաստանի Մադհյա Պրադեշ նահանգի Բաղ քաղաքում՝ հայտնի որպես Բաղ պրինտ:

Փայտատիպ տպագրության դեպքում ամբողջ էջի պատկերը փորագրվում է փայտի կտորների վրա, թանաքով ընդգծվում և օգտագործվում այդ էջի կրկնօրինակները ստանալու համար։ Այս մեթոդը ծագել է Չինաստանում Հան դինաստիայի ժամանակաշրջանում (մինչև մ.թ. 220 թվականը) նախապես որպես տեքստիլի վրա տպելու եղանակ, իսկ ավելի ուշ՝ թղթի, և լայնորեն կիրառվել է Արևելյան Ասիայում։ Այս մեթոդով տպված ամենահին գիրքը «Ադամանդե սուտրան» է (The Diamond Sutra) (մ.թ. 868 թվական)։ Այս եղանակը (արվեստում կոչվում է փորագրություն) մուտք գործեց Եվրոպա 14-րդ դարի սկզբներին։ Գրքերը (հայտնի որպես փորագրատիպ գրքեր), ինչպես նաև խաղաքարտերը և կրոնական նկարները սկսեցին ստեղծել այս մեթոդով։ Ամբողջական գրքի ստեղծումը տքնաջան գործընթաց էր, որ պահանջում էր ձեռքով փորագրված փայտի կտոր յուրաքանչյուր էջի համար։ Երկար ժամանակով պահելու դեպքում փայտի կտորները կարող էին ճաքել։ Վանականները կամ մարդիկ, ովքեր գրում էին դրանց վրա, բարձր էին վարձատրվում։

Գրաշարային տպագրություն. զարգացման վաղ շրջան

Չինացի գյուտարար Բի Շենը ստեղծեց խեցեղենի վրա շարվածքային տպագրություն 1045 թվականին, սակայն այս տպագրության պահպանված օրինակներ չկան։ Մոտ 1450 թվականին Յոհան Գուտենբերգը հայտնագործեց գրաշարային տպագրությունը Եվրոպայում մի շարք նորամուծությունների հետ՝ մարտահրավեր նետելով ձեռքով արված գրի կաղապարներին։ Այս հայտնագործությունն աստիճանաբար գրքի թողարկումը դարձրեց ոչ այնքան թանկ և մեծապես հասանելի։

Վաղ շրջանում սակավ թերթերով և նկարներով տպված գրքերը, որոնք ստեղծվեցին Եվրոպայում մինչև 1501 թվականը, հայտնի են որպես ինկունաբուլա։ «1453 թվականին՝ Կոստանդնուպոլսի անկման տարում, ծնված մեկ մարդը կարողացավ իր հիսուն տարիների ընթացքում ավելին անել՝ շուրջ ութ միլիոն տպված գիրք, քան հավանաբար Եվրոպայում ստեղծված բոլոր ձեռագրերն են, Կոստանդինոսի կողմից մ.թ. 330 թվականին քաղաքը հիմնելուց ի վեր»^[25]։

19-20-րդ դարեր

15-րդ դարի ինկունաբուլա. ուշադրություն են գրավում կազմը, անկյունների ուռուցիկ զարդանախշերը և ճարմանդները:

19-րդ դարի սկզբներին լայն տարածում գտավ շոգետուրբիններով տպագրությունը։ Այս մեթոդով գործող մեքենաները տպում էին 1100 թերթ մեկ ժամում, սակայն աշխատողները մեկ ժամում կարող էին մուտքագրել միայն 2000 տառ։ Միատիպ և տողատիպ տպագրական մեքենաները կիրառության մեջ մտան 19-րդ դարի վերջերին։ Նրանցով հնարավոր էր մուտքագրել 6000 տառ մեկ ժամում և մեկ ամբողջական տող միանգամից։ Բազմաթիվ բարելավումներ եղան տպագրական մամուլում։ Բարելավվեցին նաև մամուլի ազատության պայմանները՝ գրաքննության աստիճանաբար ներմուծվող մեղմացուցիչ օրենքների շնորհիվ։ 20-րդ դարի կեսերին եվրոպական գրքի տպագրությունը մեկ տարում ավելացավ շուրջ 200,000 անուն գրքով։

20-րդ դարի ընթացքում գրադարաններն արձանագրեցին տպագրության ավելի մեծ աճ, որ երբեմն կոչում են «տեղեկատվական պայթյուն»։ Էլեկտրոնային տպագրության և համացանցի ի հայտ գալով՝ պարզ դարձավ, որ շատ նոր տեղեկատվություն չի տպվի թղթե գրքերում, այլ առցանց հասանելի կլինի թվային գրադարանի, խտասալիկի, էլեկտրոնային գրքի կամ առցանց այլ միջոցի շնորհիվ։ Առցանց գիրքն էլեկտրոնային գիրք է, որ հասանելի է համացանցի միջոցով։ Թեպետ շատ գրքեր թողարկվում են թվայնացված, դրանցից շատերը հասանելի չեն հանրությանը, այդ իսկ պատճառով գրքի թղթային տարբերակով տպագրության անկում չկա^[26]։ Փորձեր են արվել, ինչևէ, հանրային սեփականություն համարվող գրքերը փոխակերպել թվայինի անսահմանափակ տարածման և հասանելիության համար։ Այս միտքն առաջ քաշվեց «Գուտենբերգի» նախագիծ և «Distributed Proofreaders» վեբ-նախագծի համատեղ նախաձեռնությամբ։ Նորամուծություններ եղան նաև գրքի տպագրության ոլորտում։ Այնպիսի տեխնոլոգիան, ինչպես POD (print on demand), դարձրեց հրատարակման գործընթացն առավել հեշտ և մատչելի։ Ըստ անհրաժեշտության՝ տպագրությունը թույլ տվեց հրատարակիչներին խուսափել մեծ ծախսերից մեծածավալ տպագրության պարագայում՝ հրատարակելով նաև քիչ վաճառվող գրքերը, քան զրկել դրանք տպագրության հնարավորությունից։

Ժամանակակից տպագրություն

15-րդ դարից մինչև 20-րդ դարի սկիզբը գրքի տպագրության և կազմարարության եղանակները հիմնականում անփոփոխ մնացին։ Չնայած մեքենայացման տեմպերին՝ գրքի տպիչը 1900 թվականին շատ ընդհանրություն ուներ գուտենբերգյան տպիչի հետ։ Գուտենբերգի գյուտը գրաշարային մետաղյա գրաձուլիչներն էին՝ համապատասխանեցված բառերին, տողերին և էջերին, իսկ հետո վերածված տպագրանյութի՝ բազմաթիվ օրինակներ ստանալու համար։ Ժամանակակից թղթային գրքերը տպվում են տպվող գրքերի համար նախատեսված հատուկ թղթերի վրա։ Ավանդաբար գրքի թղթերը լինում են ճեփ-ճերմակ կամ դեղին (ավելի հարմար է ընթերցանության համար), անթափանց են, որպեսզի մեկ էջից մյուսը տեքստը չերևա, և սովորաբար ունենում է տրամաչափի նոսրացման կամ խտացման առանձնահատկություն հատկապես գրքի կողքի կազմության համար։ Կախված գրքի տեսակից՝ տարբեր որակի թղթեր են օգտագործվում՝ կավճաթուղթ, օֆսեթ, բարձր որակի կավճաթուղթ և հատուկ բարձր որակի թուղթ։

Այսօր գրքերի մեծ մասը տպվում են օֆսեթ տպագրությամբ^[27]։ Երբ գիրքը տպվում է, թղթերը դրվում են հաստոցի վրա այնպես, որ տպվելուց հետո դուրս գան ճիշտ հաջորդականությամբ։ Մեր օրերում գրքերը սովորաբար տպվում են մի քանի ստանդարտ չափերով, որն ընդունված է կոչել տպագրական մամուլ. այն կախված է թերթի չափերից (ուստի նաև հաստոցի չափերից)։ Սա տարածված էր 200 կամ 300 տարի առաջ և տիրապետող է մինչ օրս։ Բրիտանական ստանդարտներն այս առումով տիրապետող են անգլախոս աշխարհում՝ բացառությամբ ԱՄՆ-ի։ Եվրոպական գրքի արտադրության մեջ գործում են միանգամայն այլ ստանդարտներ։

Աղբյուր՝Wikipedia

2.Ամեն ինչ գրքի ստեղծան մասին․

Գիրք, ձեռագիր, տպագիր կամ այլ կրիչի վրա գրական-գեղարվեստական, հասարակական-քաղաքական, գիտական կամ այլ բովանդակությամբ ստեղծագործություն։ Գիրքը և՛ դյուրակիր նյութական առարկա է, և՛ աննյութեղենի կամ մտավորի մարմնավորումը, որի նյութական արտահայտությունը գրավոր նշաններն են, ибацца տողերը կամ էլ երկչափ զանազան միջոցներ։

Գիրքը՝ որպես նյութական առարկա, ուղղանկյուն էջերի (պատրաստված պապիրուսից, մագաղաթից, մոմաթղթից կամ թղթից) ամբողջություն է՝ ամրացված, կարված կամ այլ եղանակով միացրած, իսկ հետո կապված ավելի ամուր, հարաբերականորեն ոչ այնքան ճկուն պաշտպանիչ շերտի ճկուն կռնակին^[1]։ Այս բոլոր գործողությունների համար կա հատուկ տերմին՝ ձեռագիրը։ Ձեռագիր գրավոր ստեղծագործությունների կամ հիշատակարանների ձևավորման պատմության մեջ ձեռագիրը անմիջականորեն հաջորդում է մագաղաթին։ Ձեռագրի եզակի միավորը կոչվում է թերթ, իսկ թերթի յուրաքանչյուր կողմը՝ էջ։

Ի սկզբանե գիրքն ընկալվել է որպես մտավոր գործունեության արդյունք, մեծածավալ երկ, որի ստեղծումը պահանջում է ժամանակի զգալի ներդրում և նույնքան էլ (թեպետ ոչ այնքան մեծ) ժամանակ ընթերցելու համար։ Գիրքն այս առումով ընկալելի է նեղ և լայն իմաստներով. նեղ իմաստով գիրքը մեծածավալ ստեղծագործության լիարժեք բաժինը կամ մասն է. այս իմաստով այն կիրառվել է անտիկ ժամանակներում, երբ երկար երկերը պետք է գրվեին մի քանի մագաղաթների վրա, իսկ յուրաքանչյուր մագաղաթ պետք է նույնականացվեր այն գրքի հետ, որի մասն է այն կազմում։ Այսպես, օրինակ, Արիստոտելի «Ֆիզիկան», ինչպես Աստվածաշունչը, բաղկացած է մի քանի տարբեր գրքերից։ Լայն իմաստով գիրքը ստեղծագործական ամբողջությունն է այնպիսի մասերի, որոնք կոչվում են գրքեր, գլուխներ,և դիտվում են որպես ընդհանուրի բաղկացուցիչ մասեր։

Նյութեղեն գրքի մտավոր բաղադրիչը, սակայն, չի ենթադրում, որ գիրքը պարտադիր գրավոր ստեղծագործություն պիտի պարունակի գիրք համարվելու համար։ Այն կարող է ներառել նկարներ, փորագրանկարներ կամ լուսանկարներ, կամ էլ խաչբառեր ու նկարազարդման այլ տարրեր։ Գիրքը՝ որպես նյութական առարկա, կարող է պարունակել դատարկ էջեր, տողեր նշումներ կատարելու համար, կարող է լինել օրագիր, հաշվառման գիրք, ինքնագրերի գիրք, նշումների գիրք։ Մի շարք գրքեր պատրաստվում են բավականին հաստ և ամրակազմ էջերով, որպեսզի չպատռվեն. այդպիսի էջեր կարող է ունենալ լուսանկարների ալբոմը։ Գրքերը կարող են ներկայացվել էլեկտրոնային տարբերակով (e-book) և այլ ֆորմատներով։

Ակադեմիական ընկալումների համաձայն՝ մենագրությունը մասնագետի ակադեմիական աշխատանքն է, այլ ոչ թե տեղեկատու աշխատանք որևէ գիտական թեմայի շուրջ, թեպետ գրադարանագիտության մեջ և ինֆորմատիկայում մենագրություն նշանակում է ոչ պարբերական հրատարակություն՝ ավարտված մեկ գրքով կամ ավարտուն թվաքանակի գրքերով (անգամ Պրուստի՝ յոթ գրքից բաղկացած «Կորուսյալ ժամանակի որոնումներում» շարքը)՝ ի հակադրություն պարբերական հրատարակությունների, ինչպիսիք են ամսագիրը, հանդեսը կամ թերթը։ Անհագ ընթերցողին կամ գրքերի կոլեկցիոներին ասում են գրքասեր կամ գրքամոլ։ Խանութը, որտեղից գնում են գրքեր, կոչվում է գրախանութ կամ գրատուն, թեպետ գրքերը վաճառվում են նաև զանազան այլ վայրերում։ Գրքեր կարելի է վերցնել նաև գրադարաններից։ Գուգլի տվյալների համաձայն՝ 2010 թվականի դրությամբ տարբեր վերնագրերով մոտ 130,000,000 գրքեր են հրատարակվել^[2]։ Առավել զարգացած երկրներում էլեկտրոնային գրքերի լայն կիրառության արդյունքում տպագիր գրքերի վաճառքը նվազել է՝ չնայած էլեկտրոնային գրքերի^[3] վաճառքը նվազեց 2015 թվականի առաջին կեսին։

Երբ ստեղծվեցին գրային համակարգեր վաղ շրջանում ձևավորված քաղաքակրթությունների կողմից, սկսեցին գրել զանազան առարկաների վրա, ինչպես օրինակ՝ քարի, կավի, ծառի կեղևի, մետաղյա իրերի և ոսկորների. սա ուսումնասիրվել է վաղ արձանագրությունները հետազոտող գիտության կողմից։

Սալիկ

Սալիկը գրելու միջոց է եղել՝ ֆիզիկակական առումով ամուր և հարմար ամենօրյա տեղափոխման ու գրելու համար։ Կավե աղյուսները հարթեցվել են, հատկապես նրա չոր մասերը, որ կարելի էր հեշտությամբ տեղափոխել, և կնքվել են ստիլոսով։ Նրանք ծառայել են որպես գրելու միջոց հատկապես սեպագրերի համար Բրոնզի և Երկաթի դարերի ընթացքում։ Մեղրամոմե սալիկները փայտի կտորներ էին՝ պատված մեղրամոմի բավականին խիտ շերտով՝ ստիլոսի տպավորություն ստեղծելու համար։ Դրանք՝ որպես գրելու սովորական միջոցներ, կիրառվում էին դպրոցներում, հաշվողական գործողություններ կատարելիս, զանազան նշումների համար։

Այս սալիկներն ունեին մի կարևոր առավելություն, այն է՝ նախատեսված չէին զուտ մեկանգամյա կիրառության համար. մոմը հալեցվում էր, և գրելու համար հարթ և ազատ շերտ էր ստացվում։ Մի քանի մեղրամոմե սալիկներ միասին կցելու սովորությունը ժամանակակից գրքի կազմի հավանական նախատիպն է ^[8]։

Մագաղաթ

Մագաղաթները կարող են պատրաստվել պապիրուսից՝ թղթանման խիտ նյութ՝ պատրաստված պապիրուս բույսի ցողունների հյուսման, ապա դրանք մուրճանման գործիքով այնքան հարվածելու արդյունքում, մինչև այն հարթ դառնա։ Պապիրուսը՝ որպես գրելու միջոց, օգտագործվել է Հին Եգիպտոսում, հավանաբար շատ վաղ՝ Առաջին դինաստիայի գոյության շրջանում, թեպետ առաջին վկայությունը Հինգերորդ դինաստիայի Նեֆերիրկարա Կակաի փարավոնի (Ք.ա. մոտ 2400 թ.) հաշիվների գրքերն են^[9]։ Պապիրուսի շերտերը սոսնձում էին՝ ստանալու մագաղաթ։ Ծառի կեղևները, ինչպես օրինակ լայմինը, և այլ նյութեր ևս օգտագործվում էին^[10]։

Ըստ Հերոդոտոսի (Պատմություն 5:58)՝ գիրը և պապիրուսն առաջինը փյունիկացիները բերեցին Հունաստան Ք.ա. մոտ 10 կամ 9-րդ դարում։ Պապիրուսի՝ որպես գրելանյութի, հունարեն անվանումը՝ բիբլիոն, իսկ գրքինը՝ բիբլոս, ծագում են փյունիկյան նավահանգստային քաղաք Բիբլոսից, որտեղից պապիրուսը արտահանվել է Հունաստան^[11]։ Հունարենից է սերում նաև հատոր բառը (հուն.՝ τόμος), որը սկզբնապես նշանակել է շերտ կամ կտոր, իսկ դրանից հետո սկսեց նշանակել պապիրուսի գլանաթերթ։

Հելլենիստական, հռոմեական, չինական, եբրայական և մակեդոնական մշակույթներում մագաղաթները գրքի գերակշռող ձևն էին՝ անկախ այն հանգամանքից, թե ինչից էին պատրաստված՝ պապիրուս, թուղթ, թե մագաղաթ։ Գրքի առավել ժամանակակից ձևաչափը հռոմեական աշխարհ հասավ բավականին ուշ, իսկ Ասիայում մագաղաթը շարունակեց տիրապետող լինել շատ ավելի երկար։

Գրչագիր

Այժմյան բացատրությունը տարբեր է։ Այսօրվա ընկալումների համաձայն՝ գրչագիրը տեղեկատվության առաջին շտեմարանն է, որ այսօր մարդիկ կոչում են գիրք. միևնույն չափի էջերը կապվում են մեկ եզրով և հիմնականում ամփոփվում երկու կազմերի միջև՝ պատրաստված ավելի ամուր որակի նյութից։ Գրչագրի՝ որպես գրքի տեսակի մասին առաջին հիշատակությունը գտնում ենք առաջին հազարամյակի գրող Վալերիուս Մարցիալիսի «Apophoreta CLXXXIV» գրքում, որտեղ նա ողջունում է դրա սեղմությունը։ Ինչևէ, գրչագիրը մեծ կիրառություն չունեցավ հեթանոսական հելլենիստական աշխարհում, և միայն քրիստոնեական հասարակությունն այն լայնորեն կիրառեց^[12]։ Այս փոփոխությունն եղավ աստիճանաբար 3-րդ և 4-րդ դարերում, իսկ գրչագրի ընդունման պատճառները մի քանիսն են. ձևաչափը առավել խնայող է, քանի որ գրանյութի երկու կողմերն էլ կարող են օգտագործվել, այն դյուրակիր է, հարմար է նրանում ինչ-որ բան որոնելու համար և հարմար է պահելու առումով։ Գիրքը հեշտ է կարդալ, թերթել, գտնել այն էջը, որը ցանկանում ես։ Մագաղաթն ավելի անհարմար է օգտագործել։ Քրիստոնյա հեղինակները գուցե ցանկացել են իրենց գրվածքները տարբերակել հեթանոսական և հուդայական տեքստերից, որոնք գրվում էին մագաղաթի վրա։ Ի հավելումն՝ որոշ մետաղյա գրքեր ստեղծվեցին, որոնք պահանջում էին մետաղյա փոքր էջեր անհավանականորեն երկար, չկապվող մագաղաթի փոխարեն։ Գիրքը կարելի է նաև հեշտությամբ պահել ավելի փոքրածավալ տարածքներում կամ գրադարաններում՝ գրապահարանների վրա կողք կողքի, խիտ դասավորված։

Ձեռագիր

Մ.թ.ա. 5-րդ դարում Հռոմեական կայսրության անկումը վերջ դրեց նաև Հին Հռոմի մշակույթին։ Դժվարացավ պապիրուսի ձեռքբերումը եգիպտացիների հետ կապի բացակայության պարագայում, իսկ մագաղաթը, որն օգտագործվել էր դարեր շարունակ, դարձավ գլխավոր գրելանյութը։ Մագաղաթը պատրաստվում էր կենդանու մշակված կաշվից և անցյալում օգտագործվում հիմնականում վրան գրելու համար։ Մագաղաթը հիմնականում պատրաստվել է հորթի կաշվից, գառան կամ այծի կաշիներից։ Պատմականորեն այն օգտագործվել է փաստաթղթերի, նշումների կամ գրքի էջերի համար։ Կաշին մոխրով աղաղում էին, քերթում և չորացնում մեծ ճնշման ներքո։ Այն չեն մգեցնում, և հենց սրանով է այն տարբերվում կաշվից։ Այսպիսով՝ այն ավելի հարմար է գրելու համար, սակայն շատ զգայուն հարաբերական խոնավության փոփոխություններին, այդ իսկ պատճառով էլ վերամշակվում է, երբ ամբողջությամբ խոնավանում է։

Արևմտյան Հռոմեական կայսրության մենաստաններում շարունակվում էին գրի լատինական ավանդույթները։ Կասիոդորը Վիվարիում մենաստանում (հիմնադրված մոտ 540 թվականին) ընդգծում էր տեքստերը կրկնօրինակելու կարևորությունը^[13]։ Սուրբ Բենեդիկտ Նուրսիացին ավելի ուշ իր «Սուրբ Բենեդիկտի վարք»-ում (ավարտված 6-րդ դարի կեսերին) կարևորում է ընթերցանությունը^[14]։ «Սուրբ Բենեդիկտի վարք»-ը (Գլուխ XLVIII), որը մի շարք անգամներ ընդգծում է ընթերցանության դերը, մեծապես ազդեց միջին դարերի մենաստանային մշակույթի վրա. այդ աշխատության շնորհիվ է, որ հոգևորականները ժամանակի հիմնական ընթերցողներն էին։ Հռոմեական կայսրության ավանդույթը և ոճը դեռ տիրապետող էր, սակայն կամաց-կամաց միջնադարյան գրքի մշակույթը ձևավորվեց։

Տպագրության հայտնագործությունից և ընդունումից առաջ գրեթե բոլոր գրքերի կրկնօրինակումը կատարվում էր ձեռքով, որն էլ բարձրացնում էր գրքի արժեքը և դարձնում այն համեմատականորեն հազվադեպ։ Փոքր մենաստանները սովորաբար ունեին ընդամենը մի քանի տասնյակ գիրք, միջինները՝ հավանաբար մի քանի հարյուր։ 9-րդ դարում մեծ հավաքածուներն ունեին շուրջ 500 գիրք, և նույնիսկ միջնադարի վերջերին Ավինյոնի պապական գրադարանը և Փարիզի Սորբոնի համալսարանն ունեին ընդամենը մոտ 2000 գիրք^[15]։

Մենաստանի ձեռագրային կրկնօրինակման սենյակը սովորաբար տեղակայված էր ժողովատան մոտ։ Արհեստական լույսն արգելված էր՝ մտահոգություն ունենալով, որ այն կարող է վնասել ձեռագիրը։ Գրագիրների հինգ տեսակներ կային՝

• Գեղագիրներ, ովքեր զբաղվում էին գեղեցիկ գրքի թողարկմամբ։
• Կրկնօրինակողներ, ովքեր զբաղվում էին բուն նյութի վերարտադրմամբ և համապատասխանության ստուգմամբ։
• Սրբագրիչներ, ովքեր ստուգում էին և համեմատում ավարտուն գիրքը ձեռագրի հետ, որտեղից այն արտագրվել էր։
• Նկարազարդողներ, ովքեր պատկերազարդումներ էին անում։
• Մակագրող, ով համապատասխան տառերը կարմիրով էր ներկում։

Գրքի ստեղծման գործընթացը երկար էր և աշխատատար. մագաղաթը պետք է պատրաստվեր, հետո անջատ էջերը պիտի կանոնավորվեին և կարգավորվեին բութ գործիքով կամ արճիճով, որից հետո պիտի գրվեր տեքստը գրիչի կողմից, ով ազատ տարածություն էր թողնում նկարազարդողների և մակագրողների համար։ Ի վերջո գիրքը կարվում էր կազմարարի կողմից^[16]։

Վաղ շրջանում թանաքի տարբեր տեսակներ կային, որ սովորաբար պատրաստվում էին մրից և խեժից, իսկ ավելի ուշ նաև գխտորից և երկաթի սուլֆատից։ Սա գրվածքին տալիս էր շագանակագույն, սև երանգներ, սակայն սևը և շագանակագույնը օգտագործվող միակ գույները չէին։ Կան տեքստեր՝ գրված կարմիրով կամ նույնիսկ ոսկեգույնով, իսկ նկարազարդման համար զանազան այլ գույներ էին օգտագործվում։ Առավել շքեղ ձեռագրերի համար ամբողջ մագաղաթը ներկվում էր մանուշակագույն, իսկ նրա վրա գրվում էր ոսկեգույնով կամ արծաթագույնով (օրինակ՝ Codex Argenteus-ը)^[17]։

7-րդ դարում իռլանդացի վանականները սկսեցին բառերի միջև բացատ թողնել։ Սա հեշտացրեց ընթերցանությունը։ Այս վանականները մտադիր էին քիչ առնչվել լատիներենի հետ։ Ինչևիցե, բառերի միջև բացատ թողնելը ընդհանրական երևույթ չդարձավ մինչև 12-րդ դարը։ Վիճարկվում էր այն հարցը, որ բացատի կիրառությունը ցույց է տալիս անցումը կիսաձայն ընթերցանությունից լուռ ընթերցանության^[18]։

Առաջին գրքերի էջերի համար օգտագործվում էր մագաղաթ կամ հորթի կաշի։ Գրքի կազմը պատրաստվում էր փայտից և պատվում կաշվով։ Քանի որ չոր մագաղաթը կարող էր ընդունել այն ձևը, որն այն ուներ մինչ մշակման գործընթացը, գրքերն ամրացվում էին ճարմանդներով և կաշեփոկերով։ Ուշ միջնադարի ընթացքում, երբ ի հայտ եկան հանրային գրադարանները, մինչև 18-րդ դարը գրքերը հաճախ շղթայվում էին գրադարակին կամ գրապահարանին՝ կանխելու գողության դեպքերը։ Այս շղթայված գրքերը կոչվում էին libri catenati:

Սկզբնապես գրքերն արտագրվում, կրկնօրինակվում էին գլխավորապես մենաստաններում, ամեն անգամ մեկ գիրք։ 13-րդ դարում, երբ համալսարաններ ձևավորվեցին, գրքերի պահանջարկն աճեց, և գրքերի կրկնօրինակման նոր համակարգ ստեղծվեց։ Գրքերը բաժանվում էին երկու չկարված մասերի, որոնք տրվում էին տարբեր կրկնօրինակողների, որով և գրքի ստեղծման արագությունը նշանակալիորեն մեծացավ։ Համակարգը պահվում էր աշխարհիկ գրահրատարակիչների համքարությունների կողմից, որը թողարկում էր թե՛ կրոնական, թե՛ ոչ կրոնական նյութեր^[19]։

Հուդայականությունը պահպանել է մագաղաթի կիրառությունը մինչ օրս։ Հուդայական սովորույթի համաձայն՝ Թորայի գլանաձև ձեռագիրը, որ դրվում է սինագոգում, պարտադիր պետք է ձեռքով գրված լինի մագաղաթի վրա, այլ ոչ թե լինի տպագիր՝ չնայած միությունը կարող է օգտագործել տպված աղոթագրքեր սինագոգից դուրս սովորելու համար։ Գրիչը խորապես հարգված մարդ է հրեական ցանկացած օրինապահ համայնքի կողմից։

Միջին Արևելք

Տարբեր կրոնական (հրեաներ, քրիստոնյաներ, զրադաշտականներ, մուսուլմաններ) և ազգային (սիրիացիներ, ղպտիներ, պարսիկներ, արաբներ և այլք) պատկանելության մարդիկ ստեղծեցին գրքեր իսլամական ոսկեդարի շրջանում (8-րդ դարի կեսերից մինչև 1258 թվականը)՝ զարգացնելով նորարարական հնարքներ իսլամական գեղագրության, մանրանկարչության և կազմարարության ոլորտում։ Միջնադարյան իսլամական աշխարհում մի շարք քաղաքներ ունեին գրքի արտադրության կենտրոններ և գրքի տոնավաճառներ։ Աբուլ-Աբբաս Ահմեդ իբն Յակուբին (մահացել է 897 թվականին) պատմում է, որ իր ապրած ժամանակաշրջանում Բաղդադն ուներ շուրջ 100 գրավաճառ^[20]։ Գրախանութները հիմնականում քաղաքի գլխավոր մզկիթի շուրջն էին տեղակայված լինում^[21], ինչպես Մարոկկոյի Մարաքեշ քաղաքում, որն ունի «Kutubiyyin» անունով փողոց, որը թարգմանաբար նշանակում է գրավաճառներ, ինչպես նաև՝ «Koutoubia» անունով մզկիթ, որն իր անունը ստացել է այս փողոցում տեղակայված լինելու համար։

Միջնադարյան մուսուլմանական աշխարհը նույնպես օգտագործում էր գրքի վստահելի կրկնօրինակ-նմուշները մեծ քանակով վերարտադրելու եղանակը՝ սրբագրելով դրանք՝ ի հակադրություն ավանդական մեթոդի, որի համաձայն՝ մեկ ձեռագիրը ստեղծվում էր միայն մեկ օրինակից և միայն մեկ գրչի կողմից։ Սրբագրման ժամանակ միայն հեղինակը կարող էր հաստատել կրկնօրինակների իսկությունը. ընդօրինակողը հանրային հավաքույթի ժամանակ հեղինակի ներկայությամբ բարձրաձայն կարդում էր կրկնօրինակված տեքստը, իսկ հետո հեղինակը վավերացնում էր նրա ճշգրտությունը, համապատասխանությունը բնօրինակին^[22]։ Սրբագրման միջոցով հեղինակը կարողանում է ստեղծել գրքի մեկ և ավելի տասնյակ օրինակներ մեկ ընթերցումից, իսկ երկու և ավելի ընթերցումներից՝ ավելի, քան հարյուր օրինակ^[23]։ Մուսուլմանները, կիրառելով հարաբերականորեն ավելի էժան թուղթ մագաղաթի կամ պապիրուսի փոխարեն, Պեդերսենի խոսքերով՝ «կարևոր գործ կատարեցին ոչ միայն իսլամական գրքի պատմության համար, այլև համընդհանուր»^[24]։

Փայտատիպ տպագրություն

Ավանդական փայտատիպ տպագրություն Հնդկաստանի Մադհյա Պրադեշ նահանգի Բաղ քաղաքում՝ հայտնի որպես Բաղ պրինտ:

Փայտատիպ տպագրության դեպքում ամբողջ էջի պատկերը փորագրվում է փայտի կտորների վրա, թանաքով ընդգծվում և օգտագործվում այդ էջի կրկնօրինակները ստանալու համար։ Այս մեթոդը ծագել է Չինաստանում Հան դինաստիայի ժամանակաշրջանում (մինչև մ.թ. 220 թվականը) նախապես որպես տեքստիլի վրա տպելու եղանակ, իսկ ավելի ուշ՝ թղթի, և լայնորեն կիրառվել է Արևելյան Ասիայում։ Այս մեթոդով տպված ամենահին գիրքը «Ադամանդե սուտրան» է (The Diamond Sutra) (մ.թ. 868 թվական)։ Այս եղանակը (արվեստում կոչվում է փորագրություն) մուտք գործեց Եվրոպա 14-րդ դարի սկզբներին։ Գրքերը (հայտնի որպես փորագրատիպ գրքեր), ինչպես նաև խաղաքարտերը և կրոնական նկարները սկսեցին ստեղծել այս մեթոդով։ Ամբողջական գրքի ստեղծումը տքնաջան գործընթաց էր, որ պահանջում էր ձեռքով փորագրված փայտի կտոր յուրաքանչյուր էջի համար։ Երկար ժամանակով պահելու դեպքում փայտի կտորները կարող էին ճաքել։ Վանականները կամ մարդիկ, ովքեր գրում էին դրանց վրա, բարձր էին վարձատրվում։

Գրաշարային տպագրություն. զարգացման վաղ շրջան

Չինացի գյուտարար Բի Շենը ստեղծեց խեցեղենի վրա շարվածքային տպագրություն 1045 թվականին, սակայն այս տպագրության պահպանված օրինակներ չկան։ Մոտ 1450 թվականին Յոհան Գուտենբերգը հայտնագործեց գրաշարային տպագրությունը Եվրոպայում մի շարք նորամուծությունների հետ՝ մարտահրավեր նետելով ձեռքով արված գրի կաղապարներին։ Այս հայտնագործությունն աստիճանաբար գրքի թողարկումը դարձրեց ոչ այնքան թանկ և մեծապես հասանելի։

Վաղ շրջանում սակավ թերթերով և նկարներով տպված գրքերը, որոնք ստեղծվեցին Եվրոպայում մինչև 1501 թվականը, հայտնի են որպես ինկունաբուլա։ «1453 թվականին՝ Կոստանդնուպոլսի անկման տարում, ծնված մեկ մարդը կարողացավ իր հիսուն տարիների ընթացքում ավելին անել՝ շուրջ ութ միլիոն տպված գիրք, քան հավանաբար Եվրոպայում ստեղծված բոլոր ձեռագրերն են, Կոստանդինոսի կողմից մ.թ. 330 թվականին քաղաքը հիմնելուց ի վեր»^[25]։

19-20-րդ դարեր

15-րդ դարի ինկունաբուլա. ուշադրություն են գրավում կազմը, անկյունների ուռուցիկ զարդանախշերը և ճարմանդները:

19-րդ դարի սկզբներին լայն տարածում գտավ շոգետուրբիններով տպագրությունը։ Այս մեթոդով գործող մեքենաները տպում էին 1100 թերթ մեկ ժամում, սակայն աշխատողները մեկ ժամում կարող էին մուտքագրել միայն 2000 տառ։ Միատիպ և տողատիպ տպագրական մեքենաները կիրառության մեջ մտան 19-րդ դարի վերջերին։ Նրանցով հնարավոր էր մուտքագրել 6000 տառ մեկ ժամում և մեկ ամբողջական տող միանգամից։ Բազմաթիվ բարելավումներ եղան տպագրական մամուլում։ Բարելավվեցին նաև մամուլի ազատության պայմանները՝ գրաքննության աստիճանաբար ներմուծվող մեղմացուցիչ օրենքների շնորհիվ։ 20-րդ դարի կեսերին եվրոպական գրքի տպագրությունը մեկ տարում ավելացավ շուրջ 200,000 անուն գրքով։

20-րդ դարի ընթացքում գրադարաններն արձանագրեցին տպագրության ավելի մեծ աճ, որ երբեմն կոչում են «տեղեկատվական պայթյուն»։ Էլեկտրոնային տպագրության և համացանցի ի հայտ գալով՝ պարզ դարձավ, որ շատ նոր տեղեկատվություն չի տպվի թղթե գրքերում, այլ առցանց հասանելի կլինի թվային գրադարանի, խտասալիկի, էլեկտրոնային գրքի կամ առցանց այլ միջոցի շնորհիվ։ Առցանց գիրքն էլեկտրոնային գիրք է, որ հասանելի է համացանցի միջոցով։ Թեպետ շատ գրքեր թողարկվում են թվայնացված, դրանցից շատերը հասանելի չեն հանրությանը, այդ իսկ պատճառով գրքի թղթային տարբերակով տպագրության անկում չկա^[26]։ Փորձեր են արվել, ինչևէ, հանրային սեփականություն համարվող գրքերը փոխակերպել թվայինի անսահմանափակ տարածման և հասանելիության համար։ Այս միտքն առաջ քաշվեց «Գուտենբերգի» նախագիծ և «Distributed Proofreaders» վեբ-նախագծի համատեղ նախաձեռնությամբ։ Նորամուծություններ եղան նաև գրքի տպագրության ոլորտում։ Այնպիսի տեխնոլոգիան, ինչպես POD (print on demand), դարձրեց հրատարակման գործընթացն առավել հեշտ և մատչելի։ Ըստ անհրաժեշտության՝ տպագրությունը թույլ տվեց հրատարակիչներին խուսափել մեծ ծախսերից մեծածավալ տպագրության պարագայում՝ հրատարակելով նաև քիչ վաճառվող գրքերը, քան զրկել դրանք տպագրության հնարավորությունից։

Ժամանակակից տպագրություն

15-րդ դարից մինչև 20-րդ դարի սկիզբը գրքի տպագրության և կազմարարության եղանակները հիմնականում անփոփոխ մնացին։ Չնայած մեքենայացման տեմպերին՝ գրքի տպիչը 1900 թվականին շատ ընդհանրություն ուներ գուտենբերգյան տպիչի հետ։ Գուտենբերգի գյուտը գրաշարային մետաղյա գրաձուլիչներն էին՝ համապատասխանեցված բառերին, տողերին և էջերին, իսկ հետո վերածված տպագրանյութի՝ բազմաթիվ օրինակներ ստանալու համար։ Ժամանակակից թղթային գրքերը տպվում են տպվող գրքերի համար նախատեսված հատուկ թղթերի վրա։ Ավանդաբար գրքի թղթերը լինում են ճեփ-ճերմակ կամ դեղին (ավելի հարմար է ընթերցանության համար), անթափանց են, որպեսզի մեկ էջից մյուսը տեքստը չերևա, և սովորաբար ունենում է տրամաչափի նոսրացման կամ խտացման առանձնահատկություն հատկապես գրքի կողքի կազմության համար։ Կախված գրքի տեսակից՝ տարբեր որակի թղթեր են օգտագործվում՝ կավճաթուղթ, օֆսեթ, բարձր որակի կավճաթուղթ և հատուկ բարձր որակի թուղթ։

Այսօր գրքերի մեծ մասը տպվում են օֆսեթ տպագրությամբ^[27]։ Երբ գիրքը տպվում է, թղթերը դրվում են հաստոցի վրա այնպես, որ տպվելուց հետո դուրս գան ճիշտ հաջորդականությամբ։ Մեր օրերում գրքերը սովորաբար տպվում են մի քանի ստանդարտ չափերով, որն ընդունված է կոչել տպագրական մամուլ. այն կախված է թերթի չափերից (ուստի նաև հաստոցի չափերից)։ Սա տարածված էր 200 կամ 300 տարի առաջ և տիրապետող է մինչ օրս։ Բրիտանական ստանդարտներն այս առումով տիրապետող են անգլախոս աշխարհում՝ բացառությամբ ԱՄՆ-ի։ Եվրոպական գրքի արտադրության մեջ գործում են միանգամայն այլ ստանդարտներ։

I. Think of three:

1. ways to make big money
2. things that will be obsolete within ten years
3. luxuries you would take to a desert island
4. apps or computer programs that break new ground
5. reasons why people cannot make ends meet:I think everyone should think about this question a lot, why do some people have a hard time making ends meet? By thinking about this question, we will understand what mistakes we should not make and how we can help those people within our power.
6. strategies for managing your spending better

II. Which of these situations would be the most embarrassing for you? Please, explain why.

• You have to pay the bill in a restaurant but you realize you havent got enough cash to pay the bill and they dont take credit cards.
• You tell a lie to your boss and he finds out.
• On Facebook, a friend posts a photo of you at a festival when you should have been at work.

III. Think about achievements in people`s everyday life. Choose two that are important to you and write two or three sentences about them.

• passing a driving test
• gaining professional qualifications
• moving away from home
• having a successful career
• maintaining a good work-life balance
• making a major purchase (e.g. car, house …)

I’m thinking more about leaving home. I think living separately is a good thing, although it has its difficulties.

Naturally, it is also very important to maintain a work-life balance. Engage in the work that you like, have good relations with the director and colleagues.

Having a good career is also very important. Each person should be established in their career and be a good master in their field.

Թեմա։ Մաթեմատիկական ինդուկցիայի մեթոդը

Խնդիր 172

Ուղղանկյունաձև թուղթմ ունի 1 մակերես: Քանի՞ անգամ է պետք կեսից ծալել թուղթը, որպեսզի ստացված մակերեսը լինի փոքր՝

ա)10^-2 -ից:

Պատ.՝ 7:

բ)10^-3 -ից:

Պատ.՝ 10:

Վարժ. 173

ա)a_n =1/n+9

բ)a_n =1/2n+1

գ)a_n =1/n² =+n

դ)a_n =1/3n² +1

ե)a_n =3/2ⁿ

զ)a_n =3ⁿ /2²ⁿ

Վարժ. 174

ա)a_n =15/2n+3, ∈=0.1=73

բ)a_n =2/n² +1, ∈=0.01=14

ՎարԺ.175

ա)a_n =1/lg(n+1)

բ)a_n =1/log₂ (n+2)-1

գ)a_n =2^-n

Խնդիր 176

Տրված ∈-ի համար գտնել թոքրագույն N-ը, որից մեծ n-երի դեպքում Ia_n I<∈ անհավասարությունը ճիշտ է:

ա)a_n =1/n+5, եթե՝ 1)∈=0.1=5 2)∈=0.01=95

բ)a_n =1/n², եթե՝ 1)∈=0.01=10 2)∈=0.0001=100

Հարվերի պատասխաններ՝

1)Այո

2)1/5

3)a_n հաջորդականությունն անվերջ փոքր է, եթե կամայական ∈ դրական թվի համար (-∈;∈) միջակայքերից դուրս կարոց են լինել միայն վերջավոր թվով a_n -եր:

4)a_n =1/n=n ∈=1

5)b_n =qⁿ (IqI<1)

Թեմա։ Մաթեմատիկական ինդուկցիայի մեթոդը

Վարժ.165

ա)3ⁿ >n³ +5, n≥4

բ)2ⁿ ≥5n-3, n≥5

գ)3ⁿ >2ⁿ +n, n≥2

դ)2ⁿ >n² , n≥5

խնդիր 168

Ապացուցել, որ 7-ից մեծ կամայական բնական թիվ կարելի է ներկայացնել 3-ի և 5-ի գումարով:

7+5=13

7+3=10

10+5=15

13+3=16

Խնդիր169

Դիցուկ h>-1:Ապացուցել կամայական n-ի համար

(1+h)ⁿ ≥nh=h>-1

Վարժ.170

ա)lgx/3,lgsqrt(x^(2)-4),lg(x+2)=3

բ)2lgx,2+lgx,7/2+lgx=7

Վարժ.171

ա)sqrt(x+7,) sqrt(x-5,) 1, =9

բ)2lgx, 2+lgx, 7/2+lgx=10, 0,0001

Հարցեր և առաջադրանքներ՝

• Ի՞նչ է պատերազմը:

ՊԱՏԵՐԱԶՄԸ որոշակի ռազմաքաղաքական, տնտեսական սուբյեկտի միասնական ուժային համակարգի (հաճախ՝ բանակի բոլոր զորատեսակների կամ դրանց մեծ մասի) ներդաշնակված գործունեությունն է (երբեմն՝ հակազդեցությունը) բոլոր հարթություններում, բոլոր մեթոդներով ու եղանակներով, հակառակորդի բոլոր մակարդակի կառույցների և կենսատարածքների նկատմամբ՝ դրանք վերահսկելու կամ ոչնչացնելու նպատակով:

Այս սահմանումը էականորեն տարբերվում է դասական դարձած այն սահմանումներից, որտեղ պատերազմը դիտարկվում է միայն պետությունների իրավասության գործառույթ։ Ժամանակակից պատերազմների հիմնական բնութագրիչներն են․

1. Պատերազմները կոալիցիոն բնույթ ունեն։ Երբեմն դա անգամ պաշտոնական դաշնակցային ձևով չի արտահայտվում, սակայն գլոբալ աշխարհում շահերը գլոբալ են, և ցանկացած կոնֆլիկտի ներգրավվում են տարբեր ռազմաքաղաքական ու տնտեսական սուբյեկտներ։
2. Պատերազմների հարթությունները ընդգրկում են ցամաքը, օդը, ջուրը, տիեզերքը, վիրտուալ աշխարհը, որի հետ անքակտելի է նաև մարդու ներաշխարհը։
3. Պատերազմի տարածքը լիարժեք է բոլոր կենսատարածքներում. չկա թիկունք, ապահով ու անվտանգ տեղ։
4. Պատերազմի մասնակից են գրեթե բոլորը. չկա զուտ ԶՈՒ-ի ներգրավվածություն, գրեթե բոլոր գերատեսչությունները, ծառայությունները ունեն կոնկրետ գործառույթ, և դրանք զուտ ապահովման չեն, այլ հենց բախման-պայքարի կոնկրետ ճակատներ են։
5. Պատերազմի ժամանակ բոլոր գործառույթների ժամանակը կրճատվել է, պատերազմը դարձել է գերարագ պրոցես։ Մարտական գործողությունները զարգանում են շատ դինամիկ։
6. Պատերազմավարման կանոնները ճկուն են, դասական, և ոչ դասական կանոնները խառնվել են իրար, ասիմետրիկ, ոչ համաչափ, հիբրիդային լուծումները լայնորեն կիրառվում են գրեթե զուգահեռ, իսկ միմյանց փոխարինում են շատ ճկուն։
7. Խոցման, ավերման, ճնշման համար գործում են ինչպես ուժային, այնպես էլ փափուկ միջոցներ։ Լայնորեն կիրառվում է համոզման մեթոդը։
8. Օպերատիվ արվեստի սահմանները դարձել են անհստակ։ Ավելի ու ավելի հաճախ մարտավարական միջոցներն ու ուժերը լուծում են օպերատիվ, երբեմն նաև ռազմավարական խնդիրներ։
9. Խոցման, ճնշման, քայքայման, ավերման պրոցեսները դարձել են արագ և իրականացվում են մեծ խտությամբ, տարափի ներքո, երբեմն սահմանափակ տեսակի միջոցներով ու ուժերով, համազորային մարտ չկա այլևս։
10. Մարտավարական ուժերն ու միջոցները դարձել են լիովին ինքնաբավ և արագաշարժ, դրանք ունեն ունիվերսալ դեր ու կառուցվածք։

Իսկ ի՞նչ ենք հասկանում քաղաքացիական պատերազմ ասելով

Քաղաքացիական պատերազմ, կազմակերպված զինված պայքար երկրի ներսում դասակարգերի և սոցիալական խմբերի միջև։

Քաղաքացիական պատերազմը սովորաբար ծագում է սոցիալական ճգնաժամի հիման վրա, երբ պետական իշխանությունն ի վիճակի չէ թշնամի դասակարգերի «բախումները մեղմել», իր «օրինական» միջոցներով ճնշել գոյություն ունեցող քաղաքական և հասարակական կարգի դասակարգային հակառակորդներին^[1]։ Քաղաքացիական պատերազմ ծնող պայմանները որոշվում են երկրի ներսում և միջազգային ասպարեզում դասակարգային ուժերի տեղաբաշխմամբ, այդ պատճառով էլ կարող են զուգակցվել միջպետական պատերազմների, օտարերկրյա ինտերվենցիայի դեմ պայքարի և ազգային-ազատագրական պայքարի հետ։ Սոցիալական հեղափոխության դարաշրջանին հատուկ են այնպիսի քաղաքացիական պատերազմները, որտեղ պատերազմող կողմերն այսպես կոչված՝ առաջադիմական և հետադիմական դասակարգերն են՝ հարստահարվողները և հարստահարողները։ Հակամարտ հասարակական կազմավորումներում լինում են, սակայն, այնպիսի քաղաքացիական պատերազմներ, որտեղ միմյանց հակադրվում են տիրապետող դասակարգերի տարբեր խմբավորումներ (օրինակ, Հռոմեական հանրապետության անկման շրջանի քաղաքացիական պատերազմը, Կարմիր և սպիտակ վարդերի պատերազմները Անգլիայում և այլն)։

Քաղաքացիական պատերազմի պատմական տեսակներն ու ձևերը բազմազան են․ ստրուկների ապստամբություններ, գյուղացիական պատերազմներ, պարտիզանական պատերազմներ, ժողովրդի զինված պայքար ընդդեմ կառավարության և այլն։

Ինչ տեսակետներ ունեին պատերազմի մասին Է․ Թ․ Հոբսը

Թ.Հոբս՝ Պատերազմի պատճառ է համարվում մարդկանց բնական հավասարությունը,ինրը հանգեցնում էր բոլորը անդդեմ բոլորի:

Որ դեպքում է պատերազմն արդարացի Հոլբախի կարծիքով

Երբ վտանգված է ազգի գոյությունը և բարեկեցությունը:

Ինչպիսի ծրագիր առաջադրեց Կանտը 1795թ․

Կանտը կարծում էր որ, պետք ստեղծվի պետությունների միջազգային միություն, որտեղ յուրաքանչյուր պետություն կլիներ ազատ և չէր խանգարի մյուսի գոյությանը:

Համառոտ ներկայացրեք Կ․ Կլաուզևիցի տեսակետները պատերազմի վերաբերյալ

Պատերազմը քաղաքականության շարունակությունն է, այլ միջոցներով:

Գրեք ՀՀ Պատերազմական խրոնիկոնի մասին, քանի պատերազմի միջով է անցել ՀՀ-ն։

Արցախյան գոյամարտը 20-րդ դարի վերջում

1988 թվականից Ադրբեջանը սանձազերծեց Հայ-ադրբեջանական պատերազմ։ Լավ զինված ադրբեջանական բանակը, ջոկատներից սկսեցին լայնածավալ հարձակումները Հայ-ադրբեջանական սահմանի ամբողջ երկայնքով։ Պատերազմի հորձանուտում հայերը միացյալ ուժերով ստեղծեցին հայոց ազգային բանակ, որը կազմում էր մոտ 20-25 հազար։ Ադրբեջանի բանակը 75-80 հազար։ Սակայն հայերը կարողացան հետ մղել հակառակորդի գրոհը և ազատագրել Արցախը։ Ադրբեջանական բանակի նշանառված հարվածներին զոհ են գնում հազարավոր հայ խաղաղ բնակիչներ։ Հայկական կողմը կորցրեց Արծվաշենը, Մարտակերտի, Մարտունիի, Շահումյանի շրջանների մի մասը։ Հայկական ուժերի վճռական գործողություններին հակառակորդը չկարողանալով դիմադրել և վախենալով ավելի ծանր կորուստներ կրելու մտքից՝ զինադադար է խնդրում, որը կնքվում է 1994 թվականի մայիսի 12-ին։ Արդյունքում հայերը ունենում են 5 հազար զոհ (ինչպես նաև՝ հազարավոր զոհեր խաղաղ բնակչության շրջանում), իսկ Ադրբեջանցիները՝ 40 հազար զոհ։ Արցախյան գոյամարտում հայ ազգը ցույց տվեց իր միասնականության ուժը, կարողացավ կասեցնել հակառակորդի ագրեսիան և ազատագրել հայկական տարածքների մի մասը։

Քառօրյա պատերազմ (հայտնի է նաև որպես Ապրիլյան պատերազմ), լայնամասշտաբ ռազմական գործողություններ Արցախի ՀանրապետությանՊաշտպանության բանակի և Ադրբեջանի զինված ուժերի միջև արցախա-ադրբեջանական շփման գծի ողջ երկայնքով, որը սկսվել է 2016 թվականի ապրիլի 1-ի լույս 2-ի գիշերը։ Առավել թեժ մարտեր են ընթացել արցախա-ադրբեջանական շփման գծի հարավային (Հադրութ) և հյուսիսարևելյան (Մարտակերտ) ուղղություններում։

44-օրյա պատերազմ (նաև՝ Հայ-ադրբեջանական պատերազմ, Արցախյան երկրորդ պատերազ), պատերազմ Արցախի Հանրապետության և Ադրբեջանի Հանրապետության միջև, որը սկսվել է սեպտեմբերի 27-ին Ադրբեջանի ռազմական ագրեսիայով և ավարտվել նոյեմբերի 9-ին Հայաստանի վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանի կողմից ընդունված կապիտուլացիոն համաձայնագրով։ Պատերազմի ընթացքում Արցախի Հանրապետությանը ռազմական աջակցություն է ցուցաբերել Հայաստանը, Ադրբեջանին՝ Թուրքիան։

Մարտական գործողությունները ընթացել են արցախա-ադրբեջանական շփման գծի ողջ երկայնքով, ինչպես նաև հայ-ադրբեջանական շփման գծի որոշ հատվածներում^[22]։ Մարտական գործողություններն սկսվել են սեպտեմբերի 27-ի առավոտյան ժամը 07:10։ Ի պատասխան պատերազմի՝ Հայաստանում և Արցախում հայտարարվել է ռազմական դրություն և ընդհանուր զորահավաք։ Ադրբեջանի որոշ շրջաններում սկզբում հայտարարվել է ռազմական դրություն և պարետային ժամ, ապա ընդհանուր զորահավաք։

2020 թվականի նոյեմբերի 10-ին կնքվեց կապիտուլացիոն համաձայնագիր, ըստ որի Արցախի հանրապետության տարածքի մեծ մասը հանձնվում է Ադրբեջանի վերահսկողությանը՝ նախկին ԽՍՀՄ կազմում գտնված ԼՂԻՄ-ի տարածքից դուրս բոլոր շրջանները բացառությամբ Բերձորի միջանցքը, Շուշի քաղաքը, Հադրութի շրջանի, Ասկերանի և Մարտունու շրջանի որոշ գյուղեր, իսկ ԼՂՀ սահմանները պահպանում են ռուս սահմանապահները։

Պատերազմը նշանակալի դարձավ ԱԹՍ-ների, նորագույն տեխնիկայի և ծանր հրետանու լայնամասշտաբ ռազմական օգտագործմամբ և ինֆորմացիոն դաշտում պաշտոնական հակամարտությամբ՝ հանդես գալով ժամանակակից պատերազմի օրինակ։ Ըստ Հայաստանի ՊՆ ներկայացուցիչ Արծրուն Հովհաննիսյանի՝ ռազմական գործողությունների ինտենսիվությամբ և տեխնիկայի օգտագործման ծավալով պատերազմը համեմատելի է 2003թ․ Իրաքյան պատերազմի հետ՝ ԱՄՆ-ի և Իրաքի միջև։

Բազմաթիվ երկրներ և միջազգային կառույցներ խստորեն դատապարտել են հակամարտությունը՝ երկու կողմերին կոչ անելով անհապաղ դադարեցնել կրակը և վերսկսել կառուցողական բանակցությունները։

Միջազգային վերլուծաբանները համակարծիք են, որ մարտերը սկսվել են ադրբեջանական գրոհով, և հարձակման առաջնային նպատակն է եղել գրավել Լեռնային Ղարաբաղի հարավային շրջանները, որոնք ավելի քիչ լեռնային են, և հետևաբար ավելի հեշտ է գրավել, քան շրջանի առավել ամրացված ներքին հատվածը։

Թուրքիան բացահայտ ռազմական աջակցություն է ցուցաբերում Ադրբեջանին։ Ենթադրվում է, որ Ադրբեջանին աջակցելով Թուրքիան նպատակ ունի ինչպես կոնֆլիկտում ամրապնդել Ադրբեջանի դիրքերը, այնպես էլ տարածաշրջանում թուլացնել Ռուսաստանի ազդեցությունը:

• Նշեք, թե ինչն էր պատերզամների պատճառը՝ երկու կողմերից։
  ->վերլուծություն՝ արդի հարց։

Պատերազամների պատճառները շատ են նախ առաջին հերթին բնական ռեսուրսները՝գազ,նավթ և այլն:Հաջորդ պաճառը՝տարածքները երբ հարևան պետությանը չի բավարարում իր տարածքները և նա պատերազմի միջոցով ուզում է զավթել:Ռազմատենչությունը՝ օրինակ այսօրվա Թուրքիան և Ադրբեջանը երբ ցանկանում են ամբողջ աշխարհը զավթել և իրենց ճանապարհին կործանել ամեն բան: